Allard Pierson onderzoekt herkomst archeologische collectie

De directe aanleiding voor het onderzoek is dat de Italiaanse regering zes voorwerpen uit de collectie heeft teruggevraagd. Het betrof depotobjecten en voorwerpen die op zaal stonden. “Het Allard Pierson voelt zich verantwoordelijk om illegale handel in en geweld tegen oudheidkundige objecten te bestrijden en wil meedoen aan het maatschappelijke debat over eigenaarschap van erfgoed,” aldus directeur Els van der Plas.

Italië wil twee Etruskische gietvormen waarmee aardewerk werd gemaakt terug. Het museum kreeg de voorwerpen volgens NRC in 1989 van de Britse handelaar Robin Symes. Enkele jaren later dook Symes’ naam op in onderzoeken naar illegale handel in kunstvoorwerpen.

Ook enkele drankschalen van Grieks aardewerk die op Sicilië zijn gevonden worden opgeëist door de Italiaanse regering. De drankschalen zijn voorwerpen uit de Hellenistische periode (323 voor Christus tot 31 na Christus), een tijdperk waarin de Hellenistische cultuur zich over het oostelijk deel van de Middellandse Zee verspreidde, waaronder de Italiaanse laars en Sicilië.

Transparantie en eerlijkheid

Stijn Van Rossem, hoofd kennis en collecties, zegt dat het museum met de erfgoedcollecties van de Universiteit van Amsterdam (UvA) een ethische benadering voorstaat van de omgang met illegaal verkregen voorwerpen. “We hebben dit probleem te lang vanuit een juridische hoek benaderd, het is tijd om de omgang met deze voorwerpen vanuit een morele invalshoek te bekijken.”

Hij vindt dat het museum te lang een reactieve houding heeft gehad als het aankwam op de herkomst van objecten. “Naar aanleiding van de teruggaveverzoeken uit Italië hebben we besloten om de hele collectie in kaart te brengen. We moeten hierin vooroplopen in plaats van steeds reageren op verzoeken van anderen.”

Voor Van Rossem staan transparantie en eerlijkheid in het onderzoek voorop. “Wij willen graag samenwerken met andere partijen om uit te zoeken waar de voorwerpen vandaan komen, hoe het museum ze in bezit heeft gekregen en waar ze naartoe moeten. Met partners, bijvoorbeeld Italië, willen we kijken hoe we in de toekomst samen tentoonstellingen kunnen maken waarbij wij de geschiedenis van de voorwerpen duidelijk aan het publiek tonen.”

De UvA heeft een financiering voor het onderzoek van ten minste vier jaar toegezegd. Het plan is dat het onderzoek in 2027 is afgerond. Het team dat de herkomst van de collectie gaat onderzoeken bestaat uit curatoren van het museum, als ook uit enkele nieuwe medewerkers. Een externe commissie van de Faculteit der Geesteswetenschappen van de UvA werkt ook mee aan het onderzoek.

Van Rossem: “Het is belangrijk dat onafhankelijke partijen, die niet aan het museum verbonden zijn, meedoen aan het onderzoek. Als je het puur intern houdt, is er te weinig transparantie. Wij willen bewust de deuren openzetten, zodat iedereen kan meekijken.”

Erkenning

De laatste jaren is er meer aandacht voor de herkomst van museale collecties. In 2020 kwam de Raad voor Cultuur met een rapport over de restitutie van in de voormalige koloniën buitgemaakte cultuurgoederen. ‘Erkenning van onrecht en de bereidheid om dit onrecht zoveel mogelijk te herstellen,’ moest het uitgangspunt van nieuwe restitutiebeleid zijn. ‘Nederland moet daarom bereid zijn om in voormalige Nederlandse koloniën buitgemaakte cultuurgoederen onvoorwaardelijk terug te geven als het land van herkomst hier om vraagt.’

Een andere categorie restitutiebeleid betreft de teruggave van kunst die van Joden is geroofd in de jaren 1933-1945. De laatste jaren was er kritiek op een gebrekkige medewerking van musea bij de restitutie van objecten, waarna in 2021 de Nederlandse regering afstand deed van alle 3208 kunstvoorwerpen in haar bezit die van Joodse eigenaren zijn gestolen, dan wel onder dwang zijn verkocht. Ze besloot actiever op zoek te gaan naar de rechtmatige eigenaren van de kunst.

In lijn met Unesco-richtlijnen

Van Rossem benadrukt dat het onderzoek dat het Allard Pierson nu start een separate categorie vormt ten opzichte van de koloniale en Joodse restitutie. “Wij kijken of de voorwerpen die wij in bezit hebben zijn verkregen in lijn met de Unesco-richtlijnen uit 1970.”

In dit verdrag, dat door Nederland in 2009 is geratificeerd, is besloten dat ‘illegale invoer, uitvoer en overdracht’ van kunstobjecten bestreden moet worden.

Daarmee is de kous qua onderzoek voor Van Rossem echter nog niet af. “Wij hebben in onze collectie ook voorwerpen uit onder meer Egypte. Ons museum is opgericht in 1934 en we kunnen niet uitsluiten dat wij voorwerpen hebben uit de tijd dat het Verenigd Koninkrijk de facto de koloniale machthebber was in dat land. Daar gaan wij in later onderzoek ook naar kijken.”

Hij vertelt wel daarbij dat de Egyptische afdeling relatief klein is, vergeleken met de collectie voorwerpen uit hedendaags Italië. “Een grove schatting is dat tachtig tot negentig procent van onze kunstobjecten uit Italië komt.”

Van Rossem sluit echter niet uit dat het Allard Pierson Joodse roofkunst in bezit heeft. “Dat moeten wij over de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, waaronder de boekencollectie, nog onderzoeken. We willen ook daar uitsluiten dat het museum spullen in bezit heeft die het niet hoort te hebben.”

Het Allard Pierson beheert de universiteitscollecties van de UvA, kunstverzamelingen die uiteenlopen van Joodse cultuurgeschiedenis tot onder meer een cartografische verzameling met 135.000 losse kaarten.

Dat van een deel van de voorwerpen, afkomstig van privéverzamelaars, de herkomst incompleet of onbekend is, betekent niet automatisch dat het illegale voorwerpen zijn, zo benadrukt het museum. “Het betekent dat er in het verleden niet aantoonbaar is vastgesteld hoe en wanneer deze voorwerpen het land van oorsprong hebben verlaten en onder welke omstandigheden.”

Luister naar onze wekelijkse podcast Amsterdam wereldstad: