Schaken is mateloos populair bij de jeugd: ‘Je dame staat ingesloten broer, de volgende zet pak ik hem!’

Of het nu door The Queen’s Gambit, influencers of schaakapps komt: in schoolkantines wordt ineens fanatiek geschaakt en de Amsterdamse schaakclubs kampen met wachtlijsten voor kinderen. ‘Voor het eerst moeten we schoolteams teleurstellen.’

“Wajoo! Hij zet hem gewoon herdersmat!” Vijf kinderen staan opgewonden om een schaakbord heen, het meisje dat met zwart speelt kijkt beduusd naar de stelling en realiseert zich dat het inderdaad voorbij is. Twee tafels verderop kibbelen twee jongens. Ze roepen de trainer erbij. “Meneer, hij zegt dat ik schaak sta, maar hij was helemaal niet aan zet!”

Het is donderdagavond en bij Schaakvereniging Amsterdam West wordt op meer dan twintig borden driftig gespeeld. De leeftijden lopen uiteen van 7 tot 17 en ook het niveau verschilt: op bord 1 verpulvert Nederlands Kampioen onder de 12 en grootmeester in de dop Joel Groenewoud zijn tegenstander, even verderop hebben ze pas geleerd hoe de stukken bewegen. Wat ze delen is het enthousiasme en de leergierigheid.

Schaken is plotseling mateloos populair bij de jeugd. Schaakapps zien het aantal jonge gebruikers omhoogschieten en op schoolpleinen en in kantines wordt in de pauzes fanatiek gespeeld. Naar een eenduidige verklaring voor de plotselinge populariteit van het spel is het gissen. “Ik kan van alles bedenken, maar misschien is het wel zoals je vroeger de knikkertijd had. Dat ontstond ook ogenschijnlijk uit het niets,” zegt Ton Sprong, coördinator schoolschaken voor de Schaakbond Groot-­Amsterdam (SGA).

Dat er een heuse schaakrage gaande is, merkt ook Amanda Werner, jeugdleider bij SV Amsterdam West. Met 52 jeugdleden is de schaakvereniging in Oud-West een van de grootste van de stad. Maar vol is vol, ook in het zaaltje met systeemplafond in het Bilderdijkpark. Werner: “De afgelopen drie maanden hebben we 38 nieuwe aanmeldingen gekregen. Fantastisch natuurlijk, maar helaas zijn al deze kinderen op de wachtlijst terechtgekomen. We hebben simpelweg onvoldoende trainers voor ze.”

Snode dubbele aanval

Hoewel de meerderheid van de jeugdleden uit jongens bestaat, melden zich ook steeds meer meisjes aan. Ook opvallend veel kinderen van expats, met name uit China en India, willen graag lid worden. De club­avonden, van 18.30 tot 20.00 uur, bestaan uit een lesgedeelte, waarbij de kinderen behalve de regels en speltheorie ook leren hoe ze bijvoorbeeld hun zetten moeten noteren of de schaakklok hanteren (‘Je moet hem indrukken met dezelfde hand als waarmee je zet, anders kun je gediskwalificeerd worden’), en een deel waarbij er potjes worden gespeeld.

Spelplezier staat voorop, maar de blikken in de ogen van de jonge schakers als ze een stuk van de tegenstander slaan, verraden hun fanatisme. “Je dame staat ingesloten broer, de volgende zet pak ik hem!” bijt een bebrild jongetje zijn tegenstander toe. Maar door een snode dubbele aanval met zijn paard weet die laatste het noodlot af te wenden.

Precieze cijfers over hoeveel kinderen thuis, op school of online aan het schaken zijn geslagen ontbreken, maar de gebruikersaantallen van chess.com geven een indicatie. Die website is met zo’n honderd miljoen gebruikers het grootste schaakplatform ter wereld. Je kunt er schaken tegen bekenden en onbekenden en er ­worden schaakpuzzels en online les­programma’s aangeboden. “Schaken is booming in Nederland,” laat een woordvoerder van de site weten. “Niet gek voor een land met zo’n rijke schaaktraditie.” De afgelopen maand speelden een miljoen Nederlanders minstens één potje op chess.com; een verdubbeling ten opzichte van oktober. Ook op chesskid.com, een schaaksite speciaal voor kinderen, verdubbelde het aantal gebruikers.

Een van hen is Vito de Jong (14), bij wie de schaakkoorts pas vorige maand ­toesloeg. Inmiddels speelt hij vrijwel ­dagelijks met vriendjes. “Ik wist wel een beetje hoe het spel werkte, dat had mijn vader me geleerd toen ik een jaar of zeven was. Maar omdat heel veel klasgenoten gingen ­schaken heb ik het ook weer op­gepakt.” Vito zit op het Xplore Agora in Amsterdam Noord, een school waar een ware schaakhype is losgebarsten. Bij de laatste presentatieavond voor ouders hielden zes kinderen hun voordracht over de denksport. Op andere Amsterdamse middelbare scholen zijn onlangs schaakclubs opgericht.

Vito ontwierp op school zijn eigen bord en maakte de stukken met een 3D-printer. De aantrekkingskracht? “Als je met een spel als Monopoly wint, komt dat mede door geluk. Als je met schaken wint of ­verliest ligt het aan jezelf.”

Dat online schaken zo aanslaat onder jongeren zal te maken hebben met de lockdowns, toen veel kinderen noodgedwongen thuiszaten en online afleiding zochten. In die periode kwam ook de Net­flix­serie The Queen’s Gambit uit, die het verhaal vertelt van de (fictieve) grootmeester Beth Harmon, een jonge vrouw die uitgroeit tot de beste schaker ter wereld. Het was een van de best bekeken series van Netflix en leidde wereldwijd tot een opleving van de schaaksport.

Ook de recente successen van de Nederlandse grootmeesters Jorden van Foreest en Anish Giri zullen bijgedragen hebben aan de toegenomen interesse. Beiden wonnen (in respectievelijk 2021 en 2023) het Tata Steeltoernooi in Wijk aan Zee, waar dit jaar ook het 16-jarige Amsterdamse supertalent Eline Roebers haar debuut maakte.

In zomertopjes

Tegelijkertijd maken op sociale media zogenoemde schaakinfluencers hun opmars. Op YouTube en Twitch becommentariëren ze partijen van grootmeesters, leggen ze openingen uit, of spelen ze online potjes met een camera op zich gericht. Dit gebeurt op een toon die voor veel schakers van boven die 50 wellicht te luidruchtig is – de ‘oh my gods’ en ‘what the fucks’ zijn niet van de lucht – maar die wel een jonge doelgroep aanspreekt. De populairste kanalen zijn Gotham Chess van de Amerikaanse schaakmeester Levy Rozman (27) en BotezLive van de zussen Alexandra (27) en Andrea Botez (20), die dik opgemaakt en gekleed in zomerse topjes spectaculaire schaakpartijen bespreken of zelf potjes spelen.

Alexandra, de betere schaakster van de twee, staat bovendien bekend als een fanatiek voorvechtster van gelijkwaardiger rechten voor vrouwen in de schaaksport. Ze is onder meer actief voor de Susan Polgar Foundation, een organisatie opgericht ter bevordering van schaken door meisjes. ‘Langzaamaan begint het beeld te kantelen dat schakende vrouwen inferieur zijn aan mannen,’ zei ze in 2021 op de Amerikaanse zender CNBC. Maar er is nog een lange weg te gaan, voegde ze daaraan toe.

Terug naar de Amsterdamse jeugd. Op basisscholen waar schaken wordt aangeboden als buitenschoolse activiteit stromen de beschikbare plekken razendsnel vol. Zo ook op de 7e Montessorischool in Nieuw-West. Directeur Eva Meilof: “Dit schooljaar zijn we begonnen met schaakles, op maandagmiddag. Er waren 12 plekken beschikbaar, we kregen 44 aanmeldingen, zowel uit de middenbouw als de bovenbouw.”

Waar de populariteit vandaan komt weet Meilof niet, maar ze juicht de trend toe. “Het leert kinderen om vooruit te denken, maar ook om rekening te houden met wat de ander doet. En plezier in het spel is altijd belangrijk.”

Dat er behoefte bestond aan schaaklessen op school zag ook Gerben van der Hoeven. In de zomer van 2021 begon hij samen met twee vrienden het bedrijf Aan Zet, dat schaaklessen aanbiedt aan basisscholen en bso’s. Inmiddels heeft Aan Zet een bestand van zo’n 25 docenten die op meer dan 40 locaties schaaklessen verzorgen. “Ik gaf zelf al les op scholen, maar kon niet aan alle verzoeken voldoen. Scholen willen graag lessen aanbieden, maar hebben moeite met het vinden van goede schaakleraren. Wij brengen vraag een aanbod bij elkaar en verzorgen al het materiaal voor de docenten, zoals het demonstratiebord en boekjes met lesmethoden.”

Kinderen leren schaken gaat volgens de zogeheten Stappenmethode, in de jaren tachtig in Nederland ontwikkeld door Rob Brunia en Cor van Wijgerden. Eerst leren kinderen spelenderwijs hoe de stukken bewegen, vervolgens het concept van slaan, schaak en schaakmat. “Pas na les vijf gaan we voor het eerst een potje spelen,” zegt Van der Hoeven. “Voorop staat het spelplezier. Het is heel leuk om het enthousiasme bij kinderen zien. En af en toe zitten er jongens of meisjes tussen van wie je echt onder de indruk bent. Laatst nog was er een meisje uit groep 3 dat de puzzels in een keer oploste en alle potjes won. Je zou haar graag doorsturen naar een club, maar die zitten helaas vol.”

Ook het schoolschaken, waarbij leer­lingen van basisscholen de degens kruisen met elkaar, is in trek. “Dit is voor het eerst dat we schoolteams moeten teleurstellen,” zegt Ton Sprong van de SGA. Schoolschaken, georganiseerd in samenwerking met schaakverenigingen, was altijd een kweekvijver voor de clubs. Sprong realiseert zich dat het capaciteitsgebrek een luxeprobleem is. “Vroeger was het een grote uitdaging voor clubs om kinderen tussen de twaalf en achttien te behouden; op die leeftijd kregen ze meestal andere interesses. Nu willen pubers juist schaken. Over die ontwikkeling hoor je mij niet klagen.”