‘Zorg dat coronaregels duidelijker en simpel te volgen zijn’

Er is alom kritiek op de Wet Tijdelijke Maatregelen Covid-19, die op 1 juli van kracht moet worden. In deze wet staat onder meer dat het verboden is om op straat geen veilige afstand tot anderen te houden en dat burgers bij noodverordeningen vooraf geen inspraak hebben via de gemeenteraad of Tweede Kamer. De Nederlandse Orde van Advocaten heeft al aangegeven dat de ­coronawet inbreuk kan maken op de grondrechten van burgers. Ook maakt de orde zich zorgen dat er bij de handhaving en het opleggen van boetes willekeur kan optreden, omdat regels onduidelijk zijn.

Vanuit gedragswetenschappelijk perspectief wekt die kritiek geen verbazing. De coronacrisis zorgt voor grote onzekerheid. Als gevolg van die onzekerheid, zo leert onderzoek, is het belangrijk dat burgers de overheid als sterk, competent en overtuigend ervaren; dat geeft houvast en vertrouwen. Ook is het belangrijk dat opgelegde regels zo eenvoudig mogelijk na te leven zijn. Regels die mensen niet kunnen leren of onthouden, zijn zinloos en contraproductief.

Snackbar

De versoepeling is in dit opzicht geen succes. ‘Blijf binnen’ is bijvoorbeeld ‘vermijd drukte’ geworden. Dit is gedragswetenschappelijk gezien slecht nieuws. ‘Blijf binnen’ is duidelijk; maar ‘vermijd drukte’? Wat is drukte? Wanneer is een betoging te druk? Wanneer is een vliegtuig of touringcar te vol? Is er een verschil tussen drukte binnen en buiten? Trouwens, hoe vermijd je drukte in grote steden, waar trottoirs te smal en winkelstraten te vol zijn om anderhalve meter afstand te houden? En mondkapjes? Die boden volgens het Outbreak Management Team (OMT) en het Rijksinstituut voor Veiligheid en Milieu (RIVM) lange tijd slechts schijnveiligheid. Toch zijn, zonder serieuze uitleg, per 1 juni niet-medische, desnoods zelfgemaakte mondkapjes verplicht in het OV – op straffe van 95 euro boete.

Boden aan het begin van de crisis de gedrags­regels van de overheid houvast en richting, de huidige, complexere regels geven extra onzekerheid. Als mensen zich voortdurend moeten afvragen wat wel en niet mag, is het volgen van gedragsregels moeilijk. De kans op weerstand en ernstige conflicten neemt dan toe. En hoe worden deze ingewikkelde regels gehandhaafd? De veiligheidsregio’s lijken te vertrouwen op het fingerspitzengefühl van boa’s of politieagenten. Maar als de regels ambigu zijn, kunnen wij van onze handhavers niet met goed fatsoen verlangen deze inschattingen te maken.

Uit sociaalpsychologisch onderzoek blijkt bovendien dat mensen in onduidelijke situaties terugvallen op stereotypen. Ook overheidsdienaren met de nobelste intenties kunnen ­zulke basale psychologische mechanismen niet uitschakelen. Wie veronderstelt dat politieagenten drie oude vrouwtjes in het park hetzelfde zullen behandelen als drie opgeschoten jongens bij een snackbar, moet nodig een ­cursus psychologie gaan volgen.

Zondigen

Het is daarom cruciaal dat de overheid de te volgen regels zo simpel mogelijk maakt. Wij doen twee aanbevelingen.

Allereerst moet de overheid veel meer inzetten op procedurele rechtvaardigheid van preventieve maatregelen en daar volstrekt transparant over zijn. Wetenschappelijke studies laten zien dat mensen beleid met een duidelijke rationale, ook al is die voor hen persoonlijk minder gunstig, rechtvaardiger vinden. Een heldere uitleg vergroot het draagvlak van de gekozen aanpak, stimuleert naleving van maatregelen en vergemakkelijkt dat mensen elkaar indien nodig constructief aan­spreken op hun gedrag.

Daarnaast moeten gedragswetenschappers worden betrokken bij de opstelling van de regelgeving. De coronapandemie is allang geen louter epidemiologisch of virologisch probleem meer; sterker, de aanpak ervan is een gedragswetenschappelijk probleem geworden. Zolang er geen vaccin is, blijft ons gedrag het effectiefste medicijn tegen de verspreiding van het coronavirus. Wat het condoom is voor veilig vrijen, is de 1,5 meter thans voor veilig contact – vrijwel iedereen weet hoe verleidelijk het is daartegen te ‘zondigen’.

Het is de hoogste tijd dat het OMT, dat het kabinet adviseert over te nemen maatregelen, wordt uitgebreid met gedragswetenschappers. Om burgerlijke ongehoorzaamheid en polarisatie in de samenleving te voorkomen, zullen die moeten toezien dat nieuwe gedragsmaatregelen overal in het publieke domein helder zijn en eenvoudig na te volgen – wars van fingerspitzengefühl en gebaseerd op wetenschappelijke kennis en bewezen effectieve interventies.

Vittorio Busato is psycholoog, auteur en ­journalist. Frenk van Harreveld is hoogleraar sociale cognitie en gedragsbeïnvloeding in relatie tot duurzaamheid en veiligheid aan de UvA. Denny Borsboom is hoogleraar ­grondslagen van psychologie en psychometrie aan de UvA.