'Stop de economisering van de wetenschap'

Toen Europa slechts een naam uit de Griekse mythologie was, in plaats van een continent dat een culturele verbondenheid kent, was er wel al de wetenschap die landen met beroemde universiteiten als die in Bologna, Parijs en Oxford met elkaar verbond.

Ook nu, in een tijdperk waarin Europa een project is geworden dat verbrokkelt als kruimelkaas, zou je van mening kunnen zijn dat de wetenschap buiten de alledaagse en ideologische politieke verhoudingen staat en een verbindende, algemeen gerespecteerde kracht is.

Maar dit is helaas niet zo. Vroeger moest de wetenschap in het christelijke Europa zich verdedigen tegen de dominantie van religie. Pas tweehonderd jaar geleden heeft de moderne burgerlijke staat de autonomie van wetenschap en kunst gewaarborgd.

Roll back
Het was een korte en gelukkige periode, zeker als we die vergelijken met de hedendaagse toestand. Want deze periode is tot een eind gekomen. Sinds de jaren negentig staat de wetenschap onder toenemende politiek-economische druk. Een massieve roll back is ingezet.

De nieuwe richtlijn, die als een mantra wordt herhaald, heet 'valorisatie'. Onderzoek wordt enkel gesteund als er 'maatschappelijke relevantie' in zit. Engeland en Nederland zijn speerpunten in deze ontwikkeling binnen Europa, waarbij het hogeronderwijsbeleid wordt gezien als onderdeel van het economische beleid.

Rampzalige gevolgen
Dit heeft vooral rampzalige gevolgen voor de geestes- en cultuurwetenschappen en de sociale wetenschappen. Silvio Berlusconi drukte dit ooit met brute duidelijkheid uit toen hij als premier van Italië keiharde besparingen in het hoger onderwijs goedpraatte: "Waartoe moet je Plato lezen?"

Het denken in termen van nut heeft zich als een ondoordringbare klok met glazen stolp over de wetenschap heen gezet. Jet Bussemakers nationale wetenschapsagenda is hier de jongste variant van.

Enkele maanden geleden is het mantra ook omarmd door de commissaris voor Onderzoek bij de Europese Unie, Carlos Moedas. Onderzoek moet volgens hem 'real solutions' voor ­'real problems' opleveren. Hij steunt de oprichting van een European Innovation Council, omdat de European Research Council 'maar' voor onderzoek bedoeld is. Wat Europa volgens hem nodig heeft, is het omzetten van kennis in producten en 'business'.

Centrale vragen
Het past bij deze ontwikkeling dat men het onderdeel 'Social Sciences and Humanities' in het nieuwe onderzoeksprogramma heeft geschrapt. Meneer Moedas heeft trouwens voor bouwkundig ingenieur gestudeerd en daarna als bankier gewerkt.

Europa wordt op dit moment met zoveel problemen geconfronteerd dat je niet weet waar te beginnen met mogelijke oplossingen. Een bundeling van alle intellectuele krachten is nodig. De centrale vragen kun je niet alleen vanuit een technocratisch en economisch perspectief beantwoorden. Zeker niet de vraag der vragen: hoe begrijpen we het idee van Europa? Of: wat is onze identiteit als Europeanen? Op welke manier willen we hier leven?

Technocratie en populisme
In Duitsland is een alliantie gevormd van alle belangrijke wetenschappelijke organisaties, met aan het hoofd de Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG), de Max-Planck-Gesellschaft en de Alexander von Humboldt Stiftung.

Ze hebben een protestbrief naar Brussel gestuurd met stevige kritiek. De voorzitter van de DFG, Peter Strohschneider, wijst erop dat technocratie en populisme keerzijden van dezelfde medaille zijn. Geen van beide wil dat we hun botte strategieën van simplificatie op de helling zetten en allebei bedreigen ze de vrijheid van wetenschap.

Het lijkt noodzakelijk ook vanuit Nederland zo'n geharnaste boodschap naar Brussel te sturen. Alle verantwoordelijke personen in het hoger onderwijs, met name NWO, VSNU en KNAW, en vooral alle decanen van de geestes- en sociaalwetenschappelijke faculteiten moeten hun stem laten horen. Want de wetenschap is voor de maatschappij te belangrijk om aan managers en populisten over te laten.