Opinie: ‘Zo zorgelijk is de daling in het politiek vertrouwen helemaal niet – het past zelfs in de trend’

Vorige week kwamen zowel Ipsos als I&O Research met berichten dat het vertrouwen in de politiek vergeleken met een jaar geleden stevig is gedaald. Dit werd direct breed uitgesponnen in debatten tussen politici in de Tweede Kamer en tussen duiders op tv. De daling zou zorgelijk zijn in het licht van de patstelling in de formatie, de falende bestuurscultuur, en schandalen als die rond de Belastingdienst. Maar is de daling van het vertrouwen nu werkelijk zo zorgelijk? Nee, vooralsnog is de daling met name een terugkeer naar het pre-corona, normale niveau van politiek vertrouwen.

Het lijkt alweer enige tijd geleden, maar het vertrouwen in de politiek was in het voorjaar van 2020 naar ongekende hoogte gestegen, als reactie op de dreiging van de coronacrisis. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) toonde dat in april 2020 liefst 76 procent van de burgers vertrouwen had in de regering, ver boven alle metingen ervoor. Hoewel het vertrouwen in oktober 2020 iets gedaald was naar 66 procent, bleef het nog altijd bijzonder hoog. Vergeleken met die uitzonderlijke cijfers is het dus niet verrassend nu een flinke daling te vinden.

Een stijging door een crisis is ook onherroepelijk van tijdelijke aard, omdat de oorzaken ervan allemaal – vroeg of laat – weer wegvallen: de angst voor besmetting met corona, de eensgezindheid van politieke partijen in crisistijd, de tevredenheid met de crisisaanpak, en het verdwijnen van aandacht voor alledaagse politieke problemen. Het was dan ook niet de vraag of maar wanneer het vertrouwen in de politiek weer terug zou gaan naar het oude normaal.

Grote schommelingen

Bovendien vertonen de politieke vertrouwenscijfers altijd grote schommelingen. In het najaar van 2008 ‘redden’ premier Balkenende, Minister van Financiën Wouter Bos, en president van de Nederlandse Bank Nout Wellink ABN Amro. Het vertrouwen in de politiek steeg flink, om een half jaar later weer naar het oude niveau terug te vallen. De val van kabinetten Balkenende IV (in 2010) en Rutte I (in 2012) zorgden eveneens voor een daling, steeds direct gevolgd door een stijging bij verkiezingen. Verkiezingen hebben meestal zo’n stimulerend effect op vertrouwen, zelfs onder kiezers van partij die de verkiezingen verliezen. In het perspectief van de lange termijn is het politiek vertrouwen momenteel niet eens bijzonder laag. In de trend van EenVandaag is politiek vertrouwen in september 2021 te vergelijken met het vertrouwen tijdens Balkenende IV en de gunstige momenten van Rutte II.

Natuurlijk kan het politiek vertrouwen nog veel verder dalen, als er voorlopig geen nieuw kabinet komt. Politiek conflict, gerommel en gedoe tussen partijen zijn bij uitstek aspecten waar burgers niets van moeten hebben. Dat doet het vertrouwen op de korte termijn dalen.

Er is echter pas reden tot zorg bij structurele daling van politiek vertrouwen. Hoewel al jaren wordt beweerd dat het vertrouwen in de politiek structureel daalt, is dat in Nederland niet het geval. Net zomin, overigens, als in de meeste andere Europese landen. Als we kijken naar factoren die voor dat vertrouwen van belang zijn, zit Nederland ook nog steeds in de gunstige hoek. Ons kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging met een lage kiesdrempel is beter voor vertrouwen dan een meerderheidsstelsel, en/of een hoge kiesdrempel. De economische situatie is gunstig. En ook wat betreft de procedurele rechtvaardigheid van de overheid, de gelijke en eerlijke behandeling van burgers, doet Nederland het traditioneel goed. Dat zijn de factoren waar het vertrouwen vooral op rust.

Toeslagenschandaal

Maar juist daarom is het kinderopvangtoeslagenschandaal, dat toont dat de overheid haar eigen burgers lange tijd niet rechtvaardig behandelde, zo zorgwekkend. Dit schandaal kan in potentie het vertrouwen structureel schaden. Maar opvallend genoeg zien we dat (nog) niet terug in de publieke opinie, noch in de kiezersonderzoeken, noch in de onderzoeken van het SCP (Burgerperspectieven 2021-2): het toeslagenschandaal wordt maar weinig genoemd als reden om de politiek niet te vertrouwen. Als men het schandaal al noemde, ergerde men zich vooral aan het partijpolitieke conflict eromheen, zoals de affaire-Omtzigt. Als problemen van terugkerende aard blijken kunnen ze wel degelijk het vertrouwen aantasten. De toekomst moet uitwijzen of een onrechtmatige behandeling van burgers door de belastingdienst een terugkerend issue wordt in de politiek.

Hoewel er dus geen sprake is van een vertrouwenscrisis in algemene zin, zijn de grote verschillen tussen groepen burgers wel degelijk reden tot zorg. Zo hebben praktisch geschoolden veel minder vertrouwen in de politiek dan universitair geschoolden, en kiezers op de flanken veel minder vertrouwen dan kiezers in het politieke midden. Het gevaar van die vertrouwenskloof is dat sommige burgers zich structureel te weinig gehoord voelen en zich mogelijk zelfs afkeren van de politiek. Die verschillen hebben geen actuele nieuwswaarde, maar zijn des te zorgelijker. Het zou daarom waardevol zijn om in het debat niet te focussen op schommelende trends, maar aandacht te besteden aan wie weinig vertrouwen heeft in de Nederlandse politiek en waarom.