Opinie: ‘We hebben Juliana’s pacifistische ideeën weer nodig voor Oekraïne’

In 1952, tijdens de Koude Oorlog tussen de Sovjet-Unie en het Westen, reisde koningin Juliana naar de Verenigde Staten om daar een uitgesproken pacifistische boodschap te brengen. In haar speech aan het Amerikaanse Congres sprak ze over het samenleven van de hele mensheid. “We leven in het begin van een tijd waarin we dit als één menselijk ras moeten nastreven. De mensheid moet één soort zijn. Een gespleten mensheid is als een gespleten persoonlijkheid: zij is geneigd van kwaad tot erger te gaan, tenzij zij haar eenheid van doel terugvindt.”

Juliana nam ook een standpunt in dat beide kanten van het conflict oversteeg: “We kunnen niet hopen op betere tijden tenzij de mensheid als geheel haar ketenen afwerpt – niet alleen die van tirannie en totalitarisme, maar ook die van eigenbelang, vooroordelen, gebrek aan begrip en gebrek aan vertrouwen.” Met deze uitspraak wees ze niet alleen op het gevaar van het communisme, maar ook op de blinde vlekken van onze eigen westerse samenleving.

Haar woorden zijn zeventig jaar later uiterst actueel. We zijn snel geneigd om in de huidige oorlog in Oekraïne de schuld bij Poetin te leggen – begrijpelijk, omdat hij de uitgesproken agressor is – maar wordt het niet tijd om ook onze eigen blinde vlekken onder de loep te nemen? Kunnen en durven we nog kritisch te zijn, zonder te vervallen in de bizarre houding van politici die Poetin als held vereren?

Is het mogelijk voorbij het wij-zij-denken te komen, voorbij winnen of verliezen en conflictoverstijgend te kijken? Wellicht is het op dit moment belangrijker om de juiste vragen te stellen, dan de juiste antwoorden te hebben.

‘Mannelijke’ oorlogszucht

Juliana koos er tijdens de Koude Oorlog voor om een pacifistisch perspectief te verwoorden. De Nederlandse regering huiverde echter bij de ‘wazige’ toon van de speech en distantieerde zich ervan. De koningin zette door, en haar speech werd met een staande ovatie ontvangen door het Amerikaanse Congres.

De ware dolksteek in de rug volgde later door prins Bernhard, haar man. De prins gruwelde bij de gedachte aan pacifisme en streed voor een sterk militair overwicht als middel tegen de dreigende oorlog. Hij vermoedde dat gebedsgenezeres Greet Hofmans de aanstichter was achter de vredelievende woorden.

Om zijn gelijk te krijgen lekte prins Bernhard het conflict tussen hem en Juliana uit naar het Duitse tijdschrift Der Spiegel. Het was Bernhard óf Juliana. Hij dreigde haar naar een psychiatrische inrichting in Wassenaar te sturen, waarop Juliana dreigde met echtscheiding. Uiteindelijk moest de regering tussenbeide komen, waarbij de koningin aan het kortste eind trok: Ze moest alle banden met Greet Hofmans publiekelijk verbreken. Het lijkt erop dat de ‘mannelijke’ oorlogszucht sterker was dan de verzoenende ‘vrouwelijke’ kracht.

Heden ten dage bevinden we ons in hetzelfde dilemma. Hoewel alle Europese leiders terughoudendheid betrachten in hun acties, uit angst voor verdere escalatie, lijken weinigen vraagtekens te zetten bij de ingeslagen weg. Het lijkt volledig gerechtvaardigd om Oekraïne te steunen in haar vrijheidsstrijd tegen het Russische gevaar, maar andere stemmen worden doodgezwegen. Net als in de tijd van Juliana en Greet Hofmans.

Ik denk dat de denkbeelden van Juliana recht van spreken hebben in deze tijd. Naast de ‘mannelijke’ actie – het ondersteunen van de strijd van Oekraïne tegen een gevaarlijke dictator in Moskou – hebben we ‘vrouwelijke’ wijsheid nodig. We zullen moeten uitstijgen boven het strijdgewoel met zijn emotionele en instinctieve impulsen, en een visie moeten ontwikkelen die uitstijgt boven beide partijen. Daarnaast is het van belang naar onze eigen blinde vlekken te kijken.

Blinde vlek van het Westen

De grootste blinde vlek van het Westen, van Europa en zeker van de Verenigde Staten, is de gedachte dat wij de ‘goeien’ zijn, moreel superieur, meer ontwikkeld, beter en beschaafder. De Russen, dat zijn de boeven. Talloze films – zoals die van James Bond – hebben ons daar uitentreuren aan herinnerd. Het is het mantra geworden van het Westen: wij zijn de helden. Die rolverdeling komt ons goed van pas, maar wellicht wordt het tijd om de vraag te stellen of dit wel klopt.

Zijn wij eigenlijk niet net zo territoriaal, veroverend en agressief, maar dan op een beschaafdere en subtielere manier? Hebben we door onze slimme economische, politieke en financiële strategieën steeds meer macht, land en rijkdom naar ons toegetrokken? Hebben we het spel zo slim gespeeld dat we telkens als de overwinnaar tevoorschijn komen, net zoals bij een spelletje Risk of Monopoly? Kan het zijn dat Rusland onze eigen westerse innerlijke agressor verbeeldt? Zien anderen iets wat wij niet zien?

Veel thema’s die tijd en aandacht vragen, maar we hebben weinig keus. Het risico van de huidige koers is dat we eindigen in een allesomvattende oorlog. Wellicht kunnen we – in plaats van tanks of F16’s te leveren – een bijdrage leveren door een internationale vredesconferentie in Den Haag te organiseren, waarin we tot nieuwe inzichten kunnen komen. We zijn tenslotte niet voor niets het land van netwerken, communicatie, polderen en Hollanditis.

Zolang we echter het patriarchale denken blijven volgen – à la prins Bernhard – krijgen we meer strijd, corruptie en de daarbij behorende onderdrukking van de vrouwelijke stem van vrede en verzoening.

Wat we nodig hebben is de stem van de koningin.