Opinie: ‘We hebben herdenkingsrituelen nodig om corona te verwerken’

Na de voor velen roerige en verdrietige pandemie is de samenleving ‘gewoon’ weer opgestart. Vreemd, vindt Linda Duits. Ze pleit voor een nieuw ritueel om de impact van corona te verwerken.

En toen was het op slag afgelopen. Zoals we tijdens de gehele coronaperiode voortdurend overvallen werden door de grillen van het virus, was ook het afschaffen van de maatregelen een verrassing. Maar voor we goed en wel gewend waren aan het einde van de crisis stond er een nieuwe voor de deur. Met de Russische inval in Oekraïne verdween de pandemie naar de achtergrond. Het gevolg is dat we doordenderen zonder moment van bezinning.

Dat is wel nodig. Er is ons veel overkomen. De rekening moet nog worden opgemaakt, maar er was persoonlijk leed op bijna alle vlakken. Allereerst vanwege het verlies van dierbaren aan covid of als gevolg van uitgestelde zorg. In sommige gevallen werd onze rouw om hen ook nog eens gehinderd door beperkingen in het aantal bezoekers dat bij uitvaarten en thuis aanwezig mocht zijn. We kampten langdurig met angst dat onze geliefden of wijzelf besmet raakten en we waren bang anderen te besmetten.

Daarnaast verloren mensen inkomen of een dagbesteding, zijn ondernemers ingeteerd op hun spaargeld of schulden aangegaan. Carrières staakten, het nachtleven werd geschrapt. Leerlingen en studenten liepen achterstanden op in kennis en vaardigheden, niet alleen in onderwijskundige termen, maar ook op sociaal vlak. Seks- en datelevens stonden op pauze, relaties liepen deuken op door gebrek aan ruimte. De lockdowns en avondklok leidden tot sociale isolatie en eenzaamheid.

Minder gelukkig

Corona heeft daardoor grote gevolgen gehad voor ons geestelijk welzijn. In een onlangs verschenen inventarisatie constateert de Gezondheidsraad een sterke stijging van mentale klachten. Angst en depressie namen toe, algeheel maar vooral onder groepen als jongeren en zorgpersoneel. Een groter deel van de mensen was tijdens de pandemie somberder en minder gelukkig en tevreden met het leven.

De Gezondheidsraad ziet evenwel dat we veerkrachtig zijn. De mentale gezondheid schommelde mee met versoepelingen en beperkingen. Positieve krachten sleurden ons erdoorheen, zoals de bereidheid anderen te helpen en ons aan te passen. We vonden copingmechanismen, zetten de schouders eronder, beten even door. Een aantal groepen loopt risico op aanhoudende klachten, maar Nederland draait nu weer als vanouds.

Alhoewel. De afgelopen weken zagen we niet alleen een uitgestelde griep- en verkoudheidsgolf, maar ook vermoeide en doorgestreste mensen. Het leven heeft twee jaar lang op een laag pitje gestaan en nu doen we ineens alles weer: forenzen, werken, sporten, uitgaan. Er heerst knaldrang en inhaalzucht, we gaan zonder nadenken van standje kalm naar de hoogste versnelling.

Nooit afgesloten

Bovendien is de crisis nooit afgesloten. Aan het begin van corona droomde ik nog dat Bevrijdingsdag 2020 ook coronabevrijdingsdag zou worden, maar dat bleek uiterst naïef. Zo’n collectieve viering van herwonnen vrijheid is er uiteindelijk nooit gekomen, we zijn gewoon overgegaan tot de orde van de dag. Daar komt bij dat we niet zozeer iets te vieren hebben – terugkrijgen wat je had is geen winst –, maar wel iets te verwerken. Wat is ons nu eigenlijk overkomen in die twee jaar? En wat heeft dat met ons gedaan?

Daarvoor hoeven we niet massaal en samen in therapie, een collectief moment van reflectie zou al veel helpen. Herdenken is een vorm van stilzetten, een manier om het verleden te verteren. Het alledaagse stopt om plaats te maken voor het ceremoniële. Zoals we op 4 mei samen stilstaan bij oorlogsslachtoffers, zouden we dus een Nationale Coronaherdenking kunnen gebruiken om te rouwen om wie en wat we verloren hebben.

Gedenktekens, zoals we die vroeger plaatsten bij slagvelden en woonhuizen, kunnen helpen om het verlorene te herinneren en te eren. Corona herdenken hoeft niet per se met een monument, al is dat geen gek idee. Wat we vooral nodig hebben zijn rituelen, niet in de minste plaats omdat we het twee jaar lang grotendeels zonder bestaande rituele feesten hebben moeten doen – van de verjaardagen die niet doorgingen tot de sobere kerstviering, eindejaarsmusicals en studentenintroducties.

Rituele innovatie

Coronaherdenkingsrituelen bestaan nu nog niet, maar gelukkig zijn we heel goed in wat antropoloog Irene Stengs ‘rituele innovatie’ noemt. Kijk bijvoorbeeld naar de herdenkingen die spontaan zijn ontstaan na de dood van André Hazes, zoals blikjes bier plaatsen bij zijn standbeeld op zijn sterfdag, of na de moord op Pim Fortuyn.

Die laatste is vorige week uitgebreid herdacht door de media: er was bijna geen actualiteitenrubriek, talkshow of podcast die niet stilstond bij zijn erfenis. In onze hedendaagse maatschappij spelen media dan ook een centrale rol in herdenkingspraktijken en -rituelen. Ze bepalen grotendeels hoe en wat we als natie herinneren, kanaliseren onze emoties en brengen ons samen. Zo vindt de Dodenherdenking op de Dam niet zozeer (of niet alleen) plaats in Amsterdam, maar in huiskamers door het hele land.

Als we doordenderen, lopen we onszelf voorbij. We moeten een moment nemen om de schade vast te stellen en een vorm vinden om onze wonden te genezen. Media kunnen daarbij een voortrekkersrol innemen, maar dat hoeft niet. Het kan een centraal moment zijn, maar ook dat hoeft niet. Dodenherdenkingen vinden immers ook in het hele land plaats, soms kleinschalig en zonder media, en op verschillende dagen in het jaar.

Bezinnen kan in je eentje, maar rituelen hebben meer kracht als ze navolging vinden. Herdenken doe je daarom beter met elkaar. Hoewel iedereen corona anders heeft beleefd, hebben we corona wel allemáál beleefd. Een coronaherdenking staat ons toe om sympathie en empathie te uiten, voor onszelf, maar vooral ook aan anderen. Want was het ook alweer? Alleen samen krijgen we corona eronder.