Opinie: ‘We gaan spijt krijgen van sloperatie-Nieuw-West’

Nieuw-West gaat drastisch op de schop, meldde Het Parool afgelopen week. In de Wildemanbuurt gaan blokken gesloopt worden. In de Van Deysselbuurt gaat de slopersbal door maar liefst 500 woningen. Daarmee wordt de buurt gedeeltelijk weggevaagd.

‘Sloop-nieuwbouw’ is de klassieke methode voor stadsvernieuwing van rond de eeuwwisseling. Tussen 1997 en 2007 nam het gemeentelijk projectbureau Bureau Parkstad de afbraak van na-oorlogse wijken van Nieuw-West ter hand. Duizenden woningen zijn toen gesloopt.

Deze enorme ‘sloperatie’ gebeurde zonder visie, kun je achteraf stellen. In de buurten die zijn neergehaald werden niet alleen de flats maar ook de stedenbouwkundige en architectonische principes vernietigd. De Westelijke Tuinsteden zijn in de jaren dertig van de vorige eeuw door Cornelis van Eesteren ontworpen als ‘nieuwe grachtengordel’. De Westelijke Tuinsteden waren onderdeel van het AUP, het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam, daterend van 1935. Pas na de oorlog werd het uitgevoerd. Zo ontstond een logische en functionele stad waarin alles met alles samenhangt. Van Eesteren was een vooraanstaand lid van De Stijl, de kunstbeweging van Gerrit Rietveld, Piet Mondriaan en Theo van Doesburg. Hij liet in de Westelijke Tuinsteden geen losse blokken ontwerpen, maar componeerde buurtclusters met tuinen, parken, waterpartijen en zichtlijnen. Bewoners zouden er ondergedompeld worden in licht, lucht en ruimte.

Achterhaald

Rond 2010 leek de sloopnieuwbouwwoede van de baan. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald. Maar nu zijn de sloopplannen toch weer van stal gehaald. Met de gretigheid van twintig jaar geleden kondigen Rochdale en Stadgenoot, met steun van de gemeente, afbraak aan. Er staan ons nog veel meer sloopplannen te wachten. We staan aan de vooravond van de definitieve makeover van Nieuw-West. Op een dag zal er weinig over zijn van de Westelijke Tuinsteden.

Natuurlijk is een aantal principes van Van Eesterens plan achterhaald. Functiescheiding pakte verkeerd uit, de auto kreeg te veel ruimte en het eenzijdige aanbod van sociale huurwoningen leidde tot armoedige wijken. Deze problematische aspecten verdienen een stevige interventie. Maar sociale problemen en achterstallig onderhoud kunnen op andere wijze worden opgelost – denk aan optoppen (het aanbrengen van nieuwe bouwlagen op bestaande woningen), het toevoegen van levendige plinten in garageboxen en ranke torens in bestaande hoeken.

We beseffen de unieke waarde van de Westelijke Tuinsteden nog steeds niet. Wat daarbij niet helpt is dat de buurten van Nieuw-West die op de nominatie voor sloop staan als twee druppels water lijken op vele andere buurtjes in Amsterdam en elders. Niks bijzonders dus – maar dát is de grote denkfout. Het slopen van een serie strokenflats in Noord, Oost of Diemen is onvergelijkbaar met de sloop van soortgelijke blokken in Nieuw-West. Slopen in de Westelijke Tuinsteden is het slopen van Nederlands grootste ensemble. Je kunt de Westelijke Tuinsteden met enig recht een Gesamtkunstwerk noemen. Nergens in Nederland – niet in Utrecht, Den Haag of in Rotterdam – vind je zo’n omvangrijke aaneengesloten stadswijk die uit één stuk is ontworpen. Alles in de stijl van De Stijl, de enige belangrijke kunststroming in de wereld waarvan Nederland de stamvader is.

Stijlbreuk

Inmiddels rijst de vraag hoe lang je iets nog een ensemble mag noemen – een bijeen geplaatste en min of meer aaneengesloten groep? Blijft deze staalkaart van modernisme overeind als we nog meer anti-modernistische blokken neerzetten? Want steeds vaker verrijzen in Nieuw-West grote gebouwen en zelfs woonwijken in retrostijl. Gewelfde baksteenwanden, gemetseld in gevlamd wildverband. Middenin het modernistisch universum beland je in een soortement Plan Zuid – zo mooi die Amsterdamse School! Of grachtengordelpandjes met puntige torenspitsjes en kantelen. Vrijwel overal in Amsterdam kan dat prima, maar in Nieuw-West is het stijlbreuk.

De situatie doet denken aan de jaren zestig van de twintigste eeuw toen de gemeente complete delen van de grachtengordel wilde slopen ten faveure van een modernistisch stadscentrum met brede autowegen. In de Vijzelstraat verrees de bankkolos van Duintjer, naast de Zuiderkerk het Maupoleum, aan het eind van de Utrechtsestraat De Nederlandsche Bank. Een halve eeuw later slaken we een zucht van verlichting dat niet alle sloopplannen zijn voltrokken.

Voordat we de grootscheepse sloop van Nieuw-West verder uitrollen moet er een masterplan komen. Een waarin de cultuurhistorische waarde van het plan Van Eesteren centraal staat. Modernisme en beeldkwaliteit moeten daarin zwaar wegen. Tot die tijd moeten gemeente en woningcorporaties de geplande sloop pauzeren. Laten we de Westelijke Tuinsteden ondertussen beschermd stadsgezicht maken. Ze vormen een belangrijk maar (nog) niet erkend nationaal erfgoed: hét icoon van het Nederlands modernisme uit de 20ste eeuw. Over een halve eeuw kunnen we ons niet voorstellen dat we het ooit wilden slopen.