Opinie: ‘Hebben we het museum nog nodig als de depots opengaan?’

Waarom hebben bepaalde kunstwerken een permanente plek in een museum en andere niet? En wie bepaalt dat? Veel meer musea zouden het gesprek moeten aangaan over wat ze tonen en waarom, betoogt Fidessa van Rietschoten.

Op vrijdag 5 november opende koning Willem Alexander het depot van museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Dit is het eerste kunstdepot ter wereld dat toegankelijk zal zijn voor publiek. In een nieuw gebouw met een indrukwekkende spiegelgevel zal een deel van de collectie, die bestaat uit 151.000 kunstwerken ter waarde van 8 miljard euro, voor iedereen te zien zijn. Een bijzondere ontwikkeling, die het sluimerende debat over het tonen van kunst en wat een museum tegenwoordig moet zijn, weer doet oplaaien.

Toevalligerwijs opende op 13 september dit jaar het CollectieCentrum Nederland (CCNL) in Amersfoort ook zijn deuren. Een nieuw depot, waar de vier rijkscollecties van het Rijksmuseum, Paleis Het Loo, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en het Nederlands Openluchtmuseum worden bewaard. Locatiemanager Wim Hoeben noemde het depot ‘het fysieke geheugen van Nederland’, maar het gebouw is, paradoxaal genoeg, niet open voor publiek.

Waarom opent het ene museum wel zijn depotdeuren en het andere niet? Waarom hebben bepaalde kunstwerken een permanente plek in een museum? En wat zegt dat over de rol van het museum tegenwoordig? De definitie van een museum, daar komt zelfs de International Council of Museums (ICOM) niet uit. Tijdens de jaarvergadering in 2019 stemde ruim 70 procent om de stemming over een nieuwe definitie van museum uit te stellen tot de volgende jaarvergadering. De huidige definitie stamt dus uit 2007 en is tot op de dag van vandaag ongewijzigd: ‘A museum is non-profit, permanent institution in the service of society and its development, open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits the tangible and intangible heritage of humanity and its environment for the purposes of education, study and enjoyment.’

Schurende randen van de kunst

Een vrij brede definitie, die bij mij de volgende tweeledigheid oproept. Enerzijds lijkt een museum voor veel mensen nog steeds een ivoren toren: een gezaghebbend instituut, waarin kunstwerken hangen die misschien te lang hun museumstatus hebben ontleend aan een vaste plek aan de muur. Veel bezoekers gaan hierin mee: het hangt er al zo lang, dus het zal wel de moeite waard zijn. Een begrijpelijke, maar tegelijk naïeve gedachtegang, die niet leidend zou moeten zijn. Kunstwerken zijn geen oudere mensen die boven een bepaalde leeftijd automatisch respect of een andere behandeling verdienen.

Anderzijds waaien andere musea maar al graag met alle winden van wokeness mee. Als ware curlingouders poetsen sommige musea de schurende randjes voor het publiek weg door vooral vrouwelijk naakt en andersoortige ongemakkelijke beeltenissen aan moderne kunstcensuur te onderwerpen. Met als strafhok? Juist, het depot. Een zorgelijk gevolg van wanneer curatoren de esthetische conventies van een kunstwerk gaan toetsen aan de huidige moraal. Een museum is geen kwispelende labrador, die iedereen op zijn pad maar moet plezieren: als je iedereen tevreden wilt stellen, is uiteindelijk niemand tevreden.

Los van deze tweedeling staat het buiten kijf dat musea hun vermogen tot zelfreflectie niet uit het oog moeten verliezen. Er zijn veel visies op de geschiedenis die door middel van kunstwerken nog verteld kunnen worden en die daar, om wat voor reden dan ook, nog niet de kans voor hebben gekregen. De samenleving is continu in beweging en dus verandert ook de behoefte waar het museum, als onderdeel van die samenleving, in moet voorzien. Vanuit deze gedachte kunnen er dus ook vraagtekens worden gezet bij het hebben van een vaste collectie die permanent op zaal te zien is, om maar te zwijgen over ‘de Nederlandse canon’ – een statisch begrip dat geen rekening houdt met de dynamiek van de kunstwereld en, breder gezien, ons erfgoed.

Vergankelijkheid en kwetsbaarheid

Komt daarmee de bestaansrelevantie van musea in het geding? Nee. De weg naar het museum toe blijft interessant om te volgen. Museumcollecties bevatten kunstwerken die geselecteerd zijn in een netwerk van curatoren, ‘trustees’, patronen, handelaren, critici en esthetica. Daarnaast is ook het systeem van galerieën en dealers nauw verbonden met het museum. Volgens kunstsocioloog Howard Becker blijft een plek in een museumcollectie de hoogste waardering van de kunstwereld, waarbij curatoren vaak het laatste woord hebben over wat er op zaal komt te hangen. Het feit dat uiteindelijk deze kleine groep op een bepaald moment een kunstwerk kiest, toont tegelijkertijd de vergankelijkheid en kwetsbaarheid van kunst aan: veel kunstwerken zijn hun plek aan de museummuur lang niet zeker.

Kortom, het museum is zoekende en het openen van Depot Boijmans Van Beuningen is toegeven aan deze zoektocht. De autoriteit van het museum is wederom aan het wankelen gebracht en daar hoort een bescheiden houding bij, een pas op de plaats. Het geopende depot is tegelijkertijd een uitnodiging om met kritisch oog te kijken en onszelf af te vragen: wat verwacht ík van een museum? Wat schaar ik onder de noemer ‘kunst’? En dat is waar elke plek die materieel erfgoed toont in zou moeten voorzien: het voeden van het gesprek. En dat gaat vrij lastig als meer dan 90 procent van de kunstwerken achter slot en grendel zit weggestopt in een depot.

Fidessa van Rietschoten. Studeerde erfgoedstudies aan de UvA, met als masterscriptie ‘Het ongemakkelijke museum’.