Opinie: ‘ChatGPT zal ons sneller laten wennen aan slecht geschreven, liefdeloze teksten’

Ik houd me al lang bezig met vertaling. Ik vind het interessant om vertaling te onderzoeken en om studenten te leren hoe ze moeten vertalen. Tijdens mijn jaren als docent-onderzoeker heb ik gezien hoe de invloed van technologie in mijn wereldje hand over hand is toegenomen. Toen mijn loopbaan aanving, bestond Google Translate al enkele jaren.

U zult het zich nog herinneren: de vertalingen die tien jaar geleden uit de machine kwamen gerold, waren vaak onbruikbaar. Machinevertalingen sloegen vaak inhoudelijk de plank mis, maar hadden daarnaast ook moeite met het vormen van grammaticaal correcte zinnen. Toch vond Google Translate in die tijd al gretig aftrek.

Rond 2016 is er een nieuwe golf van kunstmatige intelligentie over de vertaaltechnologie heen gegaan. Sinds die tijd komt het vaak voor dat bedrijven vertalers vragen om machinevertalingen te beoordelen of te verbeteren. De vertalingen van Google Translate ogen vaak aanvaardbaar.

Bedrieglijke kwaliteit

Uiteraard is de keuze voor ‘ogen’ geen toevallige. Als ik onderwijs geef aan taalprofessionals in de dop, wijs ik onmiddellijk op de bedrieglijke kwaliteit van de teksten. Bekend is dat neurale taalmodellen, zoals ook het model GPT-4, waar ChatGPT op steunt, relatief vlot lopende teksten produceren die vrij zijn van grammaticale fouten. Maar wie niet voldoende kritisch naar de machinevertalingen kijkt, ziet vaak de problematische weergave van stijl, idioom, maar ook inhoud over het hoofd.

Daarom probeer ik mijn studenten erop te attenderen dat vertaalmachines hun teksten in ‘vloeibaar’ Nederlands stellen. Met die verhaspeling leg ik niet alleen de nadruk op een schijn van vloeiend taalgebruik, maar ook op de ‘liquide’ omgang van taaltechnologie met de werkelijkheid – in dit geval: de betekenis die in het origineel besloten ligt.

En daarom vertel ik mijn studenten ook al jaren dat er een goede mogelijkheid is om je als taalprofessional te onderscheiden. Wie zich bedient van fraai en idiomatisch Nederlands en daarnaast altijd toeziet op de correctheid van de weergave van het origineel, kan als zakelijk vertaler nog een goede boterham verdienen.

Talige broddelwerkjes

Wat ik echter zie, is dat wij als maatschappij langzaam gewend raken aan teksten in vloeibaar Nederlands. Er wordt natuurlijk al decennia geklaagd over ontlezing en de toenemende invloed van het Engels. Sinds de opkomst van nieuwe media (en ook taaltechnologie) gaat het heel snel. Die twee verschijnselen versterken elkaar, waardoor mensen veel sneller tevreden zijn met talige broddelwerkjes.

Deze week merkte een vrouw op tv nog op dat ze ‘rode vlaggen’ bij haar date had opgemerkt, en in de krant las ik dat Europa een ‘fijne lijn’ bewandelde als het Leopard-tanks aan Oekraïne zou leveren. De taalontwikkeling heeft twee gevolgen: het vergt meer moeite om de taalvaardigheid van vertaalstudenten te verhogen én de vraag naar treffende teksten neemt, op de keper beschouwd, af.

Wat we momenteel met ChatGPT zien gebeuren, is vergelijkbaar met wat ik in mijn wereld al jaren zie. Het programma schotelt ons ‘vloeibare’ teksten voor. De teksten zijn buitengewoon monotoon en gesteld in flets Nederlands.

Recept in stijl Shakespeare

En hoe zit het met stijl? Als je het programma, op aanraden van de technologie-experts, heel specifieke instructies geeft, krijg je vaak een pasticheversie van de tekst die je zou willen. Denk maar aan recepten in de stijl van Shakespeare, proces-verbalen in de stijl van Annie M.G. Schmidt en wat niet al: de kitsch blinkt je tegemoet. Bovendien slaan de teksten inhoudelijk de plank mis vaak mis: de ene keer ontbreekt de nuance, de andere keer kraamt ChatGPT complete onzin uit.

Voor mij is ChatGPT een déjà vu. Zoals de vertaler zeven jaar geleden, komen nu ook de schrijvers in het verweer. Ze putten zich uit in voorbeelden om de gebreken en gevaren van ChatGPT aan te tonen. ChatGPT kan dit niet, en dat niet… Schrijvers zijn taalexperts, hoor ik nu al.

Gewenning

En op zich hebben ze gelijk. Bij mij leeft echter de grote vrees dat de gewenning ook nu zal optreden. En als de geschiedenis zich zal blijken te herhalen, zal die gewenning aan fletse taal ertoe leiden dat nieuwe generaties schrijvers meer moeite zullen hebben om een aantrekkelijke tekst te schrijven en dat nieuwe generaties lezers nog sneller tevreden zullen zijn met talig broddelwerk.

Hierom meng ik mij in het ChatGPT-debat: als ervaringsdeskundige weet ik hoe de taal – en misschien wel veel meer dan alleen de taal – door technologie kan worden uitgehold. Uitholling is zeer betreurenswaardig, aangezien recent uit onderzoek nog naar voren kwam dat de Nederlandse taal met stip op nummer één staat als wij Nederlanders moeten benoemen wat ons verbindt, wat onze Nederlandse identiteit bepaalt.

Mijn activisme is een uiting van liefde voor de Nederlandse taal en cultuur.

Gys-Walt van Egdom doceert vertalen en vertaalwetenschap en schrijft essays over taal, cultuur, technologie en vertaling