Arnon Grunberg over de zaak-Pim Lammers: ‘Dubieuze organisaties leveren brandstof om de burger op te hitsen’

De affaire-Pim Lammers biedt een scherpe inkijk in hoe Nederland en de wereld de afgelopen jaren zijn veranderd, signaleert schrijver Arnon Grunberg. Sociale media zijn verontwaardigingsspelen, waar de zelfbenoemde aanklager en rechter meent ook beul te moeten zijn.

In 1987 werd Nederland opgeschrikt door de Fassbinderaffaire. Johan Doesburg wilde het toneelstuk Het vuil, de stad en de dood van de Duitse filmregisseur Rainer Werner Fassbinder (1945-1982) opvoeren met Ischa Meijer (1943-1995) in de rol van rijke Jood. Een aantal personen (Ronny Naftaniel en rabbijn Awraham Soetendorp, om er een paar te noemen) meende dat dit stuk antisemitisch was en dat het niet mocht worden opgevoerd. Er werd een organisatie opgericht die zich Alle Cohens aan Dek noemde en die zich inspande voor een wereld zonder dit stuk. Hoe serieus de dreiging van nieuw antisemitisme was moest wel blijken toen het bericht de ronde deed dat de Joodse acteur Jules Croiset (85) door antisemieten was ontvoerd. Om ons te waarschuwen voor opkomend antisemitisme had Croiset zichzelf ontvoerd.

Wat een wonderbaarlijk beschaafde tijden waren dat. In plaats van anderen met de dood te bedreigen bij wijze van protest ontvoerde men zichzelf. Croiset had, om de zelfontvoering geloofwaardig te maken, een hakenkruis in zijn borst gekerfd en zich in de buurt van Charleroi in een rioolbuis gemanoeuvreerd.

Verdelging van het kwaad

Het was ook de laatste keer, in Nederland, dat de antisemiet als symbool van het absolute kwaad gold. Woorden als antisemiet, fascist, en racist raakten sindsdien aan enorme woordinflatie onderhevig. Intussen is het antisemitisme in Nederland en omstreken behoorlijk salonfähig geworden. Met als meest recente voorbeeld de projectie op het Anne Frank Huis, die suggereert dat het dagboek van Anne een vervalsing is.

Anders is het met woorden als pedofiel en pedoseksueel. Waar die woorden opduiken, gaan beschuldiging en veroordeling samen, men hoeft er geen seconde meer over na te denken, de pedofiel staat buiten de mensheid en is daarmee de ideale zondebok. Mensen haten is niet netjes, maar wie de pedofiel haat, brengt slechts het verlangen naar het goede in praktijk en vanzelfsprekend stelt die praktijk de verdelging van het kwaad voorop.

De affaire-Pim Lammers laat zien wat er in 36 jaar in Nederland en elders in de wereld allemaal veranderd is.

Kinderboekenschrijver Lammers (29) trok zich zoals bekend terug als dichter van de Kinderboekenweek nadat hij door enkele organisaties en individuen in verband was gebracht met pedofilie. Wybren van Haga had Kamervragen gesteld over de keuze van de CPNB. Op sociale media ging men los, daar zijn sociale media immers voor.

Een paar zaken moeten duidelijk van elkaar gescheiden worden. Allereerst moeten Kamervragen over literatuur alleen maar worden toegejuicht. Van Haga doet tenminste een poging de literatuur serieus te nemen, zoals boer Koekoek dat deed toen hij in het parlement ten strijde trok tegen Ik, Jan Cremer. Niets is dodelijker voor de literatuur dan kerkelijke praatjes dat ze goed voor je zou zijn als vitamine C en empathieverhogend zou werken.

Vrijheid van meningsuiting is niet een recht op een podium

Daarnaast hebben religieuze en ideologische minderheden in een open en liberale samenleving het recht om meningen te verkondigen die de meerderheid tegen de haren in strijken. Men mag tegen homoseksualiteit zijn, men mag voor de doodstraf zijn, men mag voor verregaande censuur zijn, wat mij betreft mag men ook van mening zijn dat de CPNB nooit een Jood het gedicht voor de Kinderboekenweek mag laten schrijven. (Abel Herzberg zei dat hij niets tegen antisemieten had, ‘zolang hun gezindheid een platonisch karakter draagt en zij geen huichelachtige praatjes houden’. Een uitstekende instelling, zo zou je met je vijanden om moeten gaan.)

Of al deze meningen een plek moeten krijgen in de krant is een andere vraag. Vrijheid van meningsuiting, die de burger beschermt tegen vervolging door de staat, is iets anders dan recht op een podium. Of de sociale media (Twitter e.d.) eerder een krant zijn die bestaat uit vrijwillige bijdragen, of veeleer een sinaasappelkist in een uithoek van een park waar alles gezegd mag worden, is een open vraag: moet er gezeefd worden of moet vrijwel alles worden toegelaten? Die discussie hoeft hier niet te worden overgedaan. Hooguit kan nogmaals worden vastgesteld dat het zelfreinigend vermogen op de sociale media nihil is en de redelijkheid daar slecht gedijt.

Vertrouwen in justitie is verdwenen

Er is echter meer aan de hand. Ooit was men het er min of meer over eens dat wie meende onrecht te zijn aangedaan door zijn medeburger, naar de politie en/of rechter kon stappen om genoegdoening te krijgen. Dat vertrouwen in justitie is verdwenen. Met de beste bedoelingen – aan de grootste rampen gaan de beste bedoelingen vooraf – heeft men op de sociale media een tweede juridische ruimte gecreëerd waar, zoals staatssecretaris Gunay Uslu terecht opmerkte, burgers ‘van achter hun scherm aanklager en rechter spelen’.

De gedrukte pers is trouwens niet ongevoelig voor de mogelijkheden van dit strafrechtelijk rollenspel en bericht uitvoerig over vooral heren die zich op de werkvloer misdragen zouden hebben, zonder dat uit de betreffende artikelen duidelijk wordt of de wet is overtreden.

Maar ook zonder de aanzet van kranten leiden de actualiteiten vrijwel dagelijks tot een festival van verontwaardiging op sociale media, het domein waar gebrekkige driftbeheersing moet doorgaan voor engagement. Iedereen is voortdurend over iets verontwaardigd en hoe sneller de verontwaardiging het kookpunt heeft bereikt hoe heerlijker het is.

De affaire-Lammers maakt de gevolgen van deze tweede juridische ruimte schrijnend duidelijk: het lag slechts in de lijn der verwachting dat in die opperste staat van opwinding de zelfbenoemde aanklager en rechter meent ook beul te moeten zijn. Met de sociale media werd een schaduwjustitie opgetuigd waarbij de verdachte wordt opgehangen in het niemandsland tussen schuld en onschuld. Onwenselijk is een eufemisme.

Gekidnapte kinderen redden

In plaats van oeverloze discussies te voeren over het verschil tussen fictie en non-fictie en het verkondigen van het vrome leugentje dat de roman niets met de werkelijkheid te maken zou hebben, zou het verstandiger zijn een poging te doen om de mechanismen van deze verontwaardigingsspelen te doorgronden.

Zelfs de zichzelf ophitsende burger heeft een ontstekingstemperatuur en de energie voor zijn ontbranding wordt veelal geleverd door dubieuze organisaties. Zo werd Lammers onder andere op het Instagramaccount van Free a Girl met pedofilie in verband gebracht. Free a Girl krijgt geld van de Amerikaanse organisatie Operation Underground Railroad (OUR). OUR is opgericht door Timothy Ballard, die beweert een voormalig medewerker van de Amerikaanse geheime dienst te zijn. OUR stelt zich ten doel gekidnapte kinderen te willen redden. De Amerikaanse onderzoeksjournalist Lynn Packer ontdekte dat er een strafzaak tegen Ballard loopt en dat de organisatie soms ontvoeringen verzint om zo meer geld op te halen. In de Volkskrant verscheen in oktober een nogal kritiekloos stuk over Free a Girl.

Geldstromen naar organisaties

Toen ik mij een paar maanden geleden via mijn assistent tot die organisatie wendde omdat ik meer wilde weten over hun activiteiten, reageerde Free a Girl door mij op Instagram in verband te brengen met pedofilie, onder meer omdat ik voor NRC een reportage heb geschreven over de Partij voor Naastenliefde, Vrijheid en Diversiteit, in de volksmond de pedopartij. Laten we het preventieve intimidatie noemen. De bezorgde burger reageerde razendsnel en liet met teksten als ‘kogel verdient deze man’, en ‘zulke mensen verdienen een prijsje levenslang onder de grond’ zijn zorgen om de minderjarige medemens blijken.

Overigens kreeg Free a Girl tot voor kort subsidie van de Postcodeloterij en van het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Ik zou zeggen, Kamerlid of niet, laat iedereen zijn eigen vragen stellen. Het zou tevens aardig zijn als de journalistieke influencers zich wat grondiger verdiepen in de organisaties die de bezorgde burger tot zo’n kookpunt brengen dat hij niets liever wil zijn dan parttime beul. Dat de geldstromen die die organisaties in leven houden ook eens bekeken moeten worden, lijkt mij evident, maar bij voorkeur zonder verontwaardiging.

Moet een dichter zwichten voor doodsbedreigingen?

Tot slot, Lammers heeft indirect een wezenlijke vraag gesteld door te verkondigen dat zijn gedicht hem geen doodsbedreigingen waard is. In de jaren dertig wilde men in Frankrijk en omstreken niet voor Danzig sterven, tegenwoordig wil men niet voor Kiev sterven. Maar moet een dichter ook zwichten voor doodsbedreigingen?

Natuurlijk, een offer kan men alleen van zichzelf vragen. En zoals in Prediker wordt gesuggereerd is het vermoedelijk beter een levende hond te zijn dan een dode leeuw. Toch knaagt er iets.

Als wij nergens voor willen sterven, onderwerpen wij ons dan niet iets te veel aan hen die wel bereid zijn voor hun idealen (hoezeer deze idealen ons ook tegen de haren in strijken) te willen sterven?

Er zal een moment komen, vermoed ik, dat wij niet meer met onszelf als levende hond kunnen leven.