SCP-directeur Kim Putters: ‘Let op het sociale effect van corona’

Kim Putters (47) merkt dat de effecten van de coronacrisis en de beperkende maatregelen toenemen. “Mijn vrienden zie ik minder vaak. En bij begrafenissen of 50-jarige huwelijksfeesten mogen we elkaar niet aanraken. Dat is hard.” Ook is het lastig om de circa honderd medewerkers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), ‘aangehaakt te houden’, zoals hij dat zelf noemt. “We zien elkaar nauwelijks meer en proberen contact te houden via digitale borrels of online koffiemomenten. Het is erg ingewikkeld.”

De coronacrisis sleept zich al ruim een half jaar voort en het einde is nog niet in zicht. De verspreiding van het virus, die weer oploopt, heeft grote gevolgen voor de volksgezondheid, de economie, de maatschappij en voor het welbevinden van Nederlanders. In september bracht het SCP onderzoek uit waaruit blijkt dat Nederlanders gemiddeld genomen tevreden zijn over hun leven in coronatijd. Ze geven hun welbevinden een 7,4 en dat is ongeveer gelijk aan de score van een jaar eerder. “Veel mensen zien dat ze, ondanks alles, nog inkomen hebben en dat ze vrienden of familie om zich heen hebben. Ze zijn best realistisch: anderen hebben het veel slechter. Mensen maken zich zorgen, maar prijzen ook wat ze nog wél hebben. En we moeten niet vergeten dat het voor deze pandemie best goed ging met veel Nederlanders.”

Die 7,4 is niet het hele verhaal. Er is ook sprake van groeiende eenzaamheid, van groeiende kwetsbaarheid onder laagopgeleiden en mensen met een niet-westerse herkomst, van zelfstandigen die zonder werk zitten. En dat zijn groepen die minder hebben geprofiteerd van de economische groei van de afgelopen jaren. Met dank aan tijdelijke contracten, afnemende onderwijsprestaties en groeiende eenzaamheid, ook in welvarende tijden.

Alleenstaanden

Deze groepen die extra kwetsbaar zijn voor de gevolgen van de coronacrisis, zijn in Amsterdam oververtegenwoordigd. Geen wonder dat burgemeester Femke Halsema tijdens deze crisis advies vroeg aan onder meer Putters over de maatschappelijke gevolgen van corona. De pandemie raakt Amsterdam aan alle kanten. De stad is de belangrijkste virusbrandhaard, de economie krimpt bovengemiddeld, doordat de horeca op halve kracht draait en toeristen wegblijven, de bevolking neemt in omvang af en veel Amsterdammers zijn kwetsbaar. Niet voor niets bestaat de vrees dat corona leidt tot een nog grotere tweedeling in de stad.

“Amsterdam lijkt bovengemiddeld geraakt,” aldus Putters. “De stad telt veel jonge gezinnen die in kleine woningen worstelen met de coronabeperkingen. Ze hebben soms geen en vaak maar één computer in huis, waardoor thuiswerken ingewikkeld te combineren is met thuisonderwijs. De druk op deze mensen neemt toe.” Van alle huishoudens in de stad bestaat 53 procent uit één persoon, in heel Nederland is dat 38 procent. Juist alleenstaanden hebben het vaak lastig met de beperkingen die zijn opgelegd om verspreiding van corona in te dammen. Gezinnen en stellen kunnen terugvallen op elkaar, alleenstaanden niet. Eenzaamheid was al een probleem in Amsterdam, door de bevolkings­opbouw, maar ook doordat de stad groot en anoniem. Die eenzaamheid is door corona alleen maar toegenomen.

Dampende feestjes

Veel ouderen kampen met eenzaamheid: ze missen hun kinderen en kleinkinderen. “Dat geldt, in heel Nederland, voor ongeveer een derde van de 75-plussers,” aldus Putters. Ook jonge alleenstaanden hebben het bovengemiddeld lastig, al wil Putters onderscheid maken tussen de leeftijdscategorieën zestien tot vierentwintig en vierentwintig tot dertig jaar. De eerste, jongere groep, heeft veel contacten behouden. “Ze wonen weer thuis, of onderhielden hun contacten toch al online. Deze groep ondervindt vooral problemen doordat ze geen stageplek kunnen vinden of dat ze hun bijbaantje in de kroeg kwijt zijn.”

In de groep oudere jongeren is wel groeiende eenzaamheid waar te nemen. “En van psychische druk,” aldus Putters. “Deze jongeren staan voor cruciale keuzes in hun leven: over liefde, kinderen, woonruimte en werk. Al deze keuzes zijn door corona extra ingewikkeld.”

De SCP-directeur waarschuwt dat we jongeren niet te snel in de hoek moeten duwen van lichtzinnigen die lak hebben aan coronaregels en liever feestjes vieren. “Anderhalve meter afstand hoort niet bij de ontwikkeling die jongeren doormaken. Ze hebben juist enorme behoefte aan contacten. Sommigen gaan naar dampende feestjes, maar veel jongeren houden zich aan de regels. Vergeet niet dat deze groep klappen oploopt door corona. Dat zou hoog op de politieke agenda moeten staan. Ook van gemeenten. Die kunnen afspraken maken met werkgevers, bijvoorbeeld dat jongeren na de crisis een goede kans maken op bepaalde banen en stages.”

Nederlanders zijn best gewend aan crises, bijvoorbeeld economische, waarbij een daling vanzelf wordt gevolgd door verbetering. Deze stip op de horizon ontbreekt in deze crisis. De relatief opgewekte zomer gaat over in een sombere herfst, waarin corona opleeft en nieuwe beperkingen gaan gelden. Tijdens de lockdown in maart en april ontwaarden Nederlanders nog wat lichtpuntjes, zoals een toegenomen saamhorigheid of meer tijd voor het gezin. In een tweede fase van vergaande beperkingen zal dat lastiger zijn, ziet ook Putters. “Dat heeft effecten op onze psyche.”

In de beginfase stond de volksgezondheid voorop, inmiddels zijn de economische effecten van de lockdown pijnlijk zichtbaar en die zullen worden meegewogen bij de selectie van nieuwe beperkingen. Dat corona ook een sociale crisis veroorzaakt, is in deze discussie onderbelicht, vindt Putters. Die crisis is nog niet duidelijk zichtbaar in cijfers, in tegenstelling tot de gezondheids- en economische crisis. “We hebben geleerd dat de sociale gevolgen pas één of twee jaar na de crisis zichtbaar zijn. De eerste twee maanden zonder baan zijn nog te dragen. Maar langdurige werkloosheid knaagt aan het zelfbeeld en de eigenwaarde van mensen. Vervolgens leidt dit tot grotere druk op bijvoorbeeld de geestelijke gezondheidszorg en jeugdzorg. Wij maken ons bij het SCP wel zorgen of Nederland dat wel aankan.”

Deze gevolgen moeten ook meewegen in het debat over nieuwe coronamaatregelen, vindt Putters. “Onze oproep is om meer rekening te houden met de sociale effecten van corona.” Dit moet ertoe leiden dat de overheid, dus ook de gemeente Amsterdam, er alles aan doet om mensen die hun baan verliezen uitzicht te geven op nieuw werk, bijvoorbeeld door omscholing. Putters wil er nog één kwetsbare groep uitlichten: Nederlanders met een arbeidsbeperking, lichamelijk of geestelijk. “Zij hadden het al lastig, maar corona maakt hun leven nog moeilijker. Deze mensen werken vaak in sectoren die nu keihard worden geraakt. Met alle gevolgen van dien. Voor hen is het lastiger om nieuw werk te vinden.”

Investeren in mantelzorgers

Het kabinet en gemeenten moeten ervoor waken dat bepaalde groepen niet op nog grotere achterstanden geraken door deze crisis, zegt Putters. Wat kan Amsterdam doen om de sociale effecten te beperken? “Investeren in mantelzorgers. Het is belangrijk dat zij goed beschermd contact kunnen houden met eenzame ouderen.” Ook is het nodig dat Amsterdammers oog hebben voor eenzamen in hun omgeving en dat leerlingen met achterstanden meer aandacht krijgen. “We moeten verstandig omgaan met de sociale infrastructuur van de stad.”

Hoe lang de crisis ook duurt: Nederland zal door corona niet wezenlijk veranderen, voorspelt Putters. “Natuurlijk is het prachtig dat mensen tijdens de lockdown boodschappen doen voor hun buren en dat we klappen voor zorgpersoneel. Maar we kunnen er niet zomaar van uitgaan dat deze sociale cohesie standhoudt na de crisis. Nederlanders hebben het druk en een miljoen andere dingen te doen. We moeten dus oppassen met al te grote conclusies. Na corona zal Nederland ook wel weer het land zijn dat het was.”

Dit is het vierde en laatste deel van een interview­serie over de vraag hoe Amsterdam uit de corona­crisis kan komen. Lees hier de eerdere delen terug.