PlusExclusief
Op deze vleugel vochten Liszt en Thalberg uit wie de grootste pianist ter wereld was; een Amsterdammer restaureert hem nu
Meester-restaurateur Frits Janmaat kreeg deze week een bijzondere klus: het opknappen van een bijna twee eeuwen oude Erardvleugel. Het instrument werd wereldberoemd dankzij een duelconcert tussen twee ‘rivalen’, de pianist-componisten Liszt en Thalberg in 1837.
De historische Erard staat voor in het restauratieatelier van Janmaat. De klep van het instrument is geopend, waardoor de snaren zichtbaar zijn. Een prachtexemplaar, dat niet direct opvalt tussen de andere 35 fraaie Erards in zijn zaak. Toch is deze vleugel nog bijzonderder (en kostbaarder) dan alle andere modellen.
Op dit instrument speelden de pianist-componisten Franz Liszt en Sigismund Thalberg, destijds beiden 25 jaar, in 1837 een duelconcert tegen elkaar. “De twee rivalen lagen behoorlijk met elkaar in de clinch,” zegt Frits Janmaat (66), die veertig jaar lang op de Keizersgracht zijn restauratieatelier Maison Erard bestierde, maar wegens een hersenbloeding enkele jaren geleden het rustigere Enkhuizen opzocht.
Stradivarius onder de vleugels
Janmaat is expert in het restaureren van Erards. Hij ging op zijn negentiende als autodidact aan de slag als stemmer en reparateur en werd later restaurateur van deze vleugels. De toon van dit historische instrument, dat net als de viool, cello en harp ‘parallellgesnaard’ is – en niet zoals de huidige piano kruisgesnaard – trof hem diep. Hij noemt het de Stradivarius onder de vleugels.
Toen hij hoorde dat hij de Erard van het duelconcert mocht restaureren, was hij verrukt. In zijn in 2019 verschenen vuistdikke boek Sébastien Erard, de grootste harp- en pianobouwer aller tijden had hij het verhaal van het duelconcert al opgetekend. De twee pianist-componisten waren elkaars concurrenten op de Europese podia. Er bestonden in die tijd twee kampen: de Thalbergianen versus de Lisztianen. Wederzijdse vrienden probeerden de twee tot elkaar te brengen en stelden een gezamenlijk concert voor, schrijft Janmaat in zijn boek. ‘Thalberg reageerde met: ik word niet graag begeleid.’
De tweestrijd mondde in 1837 uiteindelijk uit in een openbaar gevecht ten huize van de Italiaanse prinses Cristina Trivulzio Belgiojoso in Parijs, die zich omringde met kunstenaars, schrijvers en dichters en in een van haar kamers een Erard had staan. De inzet van het duel was de titel van de grootste pianist ter wereld. Kaarten kostten 40 franc (tegenwoordig ruim 2000 euro); de opbrengst ging naar de onafhankelijkheidsstrijd van nationalistische Italianen in ballingschap.
Een recensent was erbij
Doordat een Franse recensent het concert bijwoonde en erover schreef, is het verloop ervan bekend geworden. Thalberg speelde de Mozesfantasie van Rossini. Liszt bracht zijn Divertissement sur la cavatine ‘I tuoi frequenti palpiti’ ten gehore.
‘Liszt begint en speelde nooit eerder zo gecontroleerd, doordacht, energiek en gepassioneerd. Dan komt Thalberg (…) hij speelt met sensationeel veel verve en tederheid. (…) Het is een bewonderenswaardig en intelligent steekspel,” tekende recensent Jules Janin (33) in Journal des débats op.
Beide musici werden na afloop uitgeroepen tot winnaars. Het eindoordeel van de prinses luidde: ‘Thalberg is de eerste pianist ter wereld, Liszt is de enige.’
Na het muzikale duel ontstond een openhartige vriendschap tussen beide heren.
Wat er na de dood van de prinses met de Erard is gebeurd, is niet bekend. Totdat Janmaat een telefoontje kreeg van een vriend uit Frankrijk, die in vleugels en piano’s handelt. “Hij zag de vleugel bij zijn grootouders in Florida staan en bracht hem over naar Europa. Een Franse kasteelheer, verzamelaar van Erards, heeft de vleugel zo’n dertig jaar geleden gekocht.”
Tekst loopt door onder foto:
De verzamelaar heeft inmiddels vijftig piano’s en vleugels , waaronder twintig Erards, aangeschaft. Nu wil hij de historische Erard verkopen om een deel van de broodnodige restauratie van zijn kasteel te kunnen bekostigen.
“Hij belde me op en vroeg of ik de vleugel ter plekke kon opknappen. Ik reisde af naar Frankrijk en nam mijn mobiele kolomboormachine, een ionisch badje om messing onderdelen schoon te maken en gereedschap om de hamertjes en toetsen af te stellen en te stemmen mee.”
Op zijn telefoon laat hij een foto zien van het Franse kasteel – het adres houdt hij liever geheim – en toont een filmpje van de vijftigtal vleugels en piano’s die bijeengepakt in een ruimte staan.
Mechanische problemen
Toen de klep van de Erard werd geopend, was Janmaats oordeel snel geveld. “Ik zag het meteen: de bassen zijn dood. Daar is een speciale snarenspinner voor nodig. Bovendien waren er veel mechanische problemen.”
De Franse eigenaar liet daarop deze week de vleugel overbrengen naar Janmaats restauratieatelier in Enkhuizen, waar een snarenspinner Janmaat zal helpen. Behalve de kapotte snaren moeten ook de ongelijke hamerkopjes en de dempers hersteld worden. Ook enkele verroeste onderdelen van de lira – een constructie waaraan de pedalen vast zitten – die vermoedelijk tijdens de reis naar Amerika door zeezout zijn geoxideerd, moeten worden schoongemaakt.
De restaurateur noemt het een ‘ereklus’. “Het is het bijzonderste dat ik in veertig jaar heb gedaan.”
Als de restauratie voltooid is, wordt de vleugel te koop aangeboden op de kunstbeurs Tefaf in Maastricht. Een Erard kost afhankelijk van het model tussen 15.000 en zo’n 300.000 euro. De Erard van het duelconcert is getaxeerd op 800.000 euro. “Dit is ook de meest legendarische Erard die er bestaat.”
Janmaats boek over Erard is voor 145 euro te koop bij erard.nl
De Parijse pianofabriek Erard
Sébastien Erard (1752-1831) begon in 1780 een pianofabriek in Parijs. Na zijn overlijden nam zijn neef Pierre Erard (1794-1855) de zaak over, die onder zijn leiding de historische vleugel uit 1836 liet bouwen. De vleugels werden zeer beroemd. Ruim twee derde van alle pianomuziek van de 19de tot begin 20ste eeuw werd gecomponeerd op een Erard. Componisten en pianisten uit die tijd die voor de Erard kozen, waren onder meer Haydn, Beethoven, Mendelssohn, Chopin, Verdi, Wagner, Diepenbrock, Liszt, Saint-Saëns en Ravel.
‘Vorsten wilden één of meerdere van die instrumenten bezitten,’ schrijft Janmaat in zijn boek. Sébastien Erard werd gezien als ‘een absoluut genie’ en beschouwd als ‘de grootste werktuigbouwkundige op het gebied van harp- en pianobouw.’
Toen rond 1860 kruissnarige vleugels hun intrede deden in de muziekwereld, bleef Erard als enige tot 1937 parallelsnarige piano’s bouwen. In 1971 sloot de fabriek definitief zijn poorten.
