Een explosie in de straat, huizen waarop wordt geschoten: steeds vaker is de woning een doelwit in Amsterdam. Halverwege het jaar staat de teller al op 35 incidenten. Buren blijven in angst achter. ‘Eigenlijk zit ik te wachten op de volgende klap.’
“Het is drie weken geleden maar ik vind nu nog glas,” zegt de 74-jarige Charles Rijks vanaf de bruine tweezitsbank in de woonkamer aan de Comeniusstraat. Precies op die plek zat hij op die vroege zondagochtend 22 mei, nog voor zevenen was het. “Ik had nét een kopje koffie in de keuken gepakt,” zegt hij. “Ik zat pas een minuut toen ik een enorme klap hoorde. Alle ramen klapten eruit en ik voelde zelfs een drukgolf over me heenkomen. Ik schrok me echt helemaal de pestpleuris.”
Na de explosie liep Rijks naar zijn keuken aan de voorzijde van de woning. Daar realiseerde hij zich dat het ook heel anders had kunnen aflopen. “Mijn vrouw had ooit een sierraam laten maken waarin een landschap geslepen was.” Hij houdt zijn vingers een paar centimeter uit elkaar. “Dat was zó dik. Ook helemaal aan diggelen. Als ik tijdens de explosie nog in mijn keuken had gestaan, was ik er nu misschien niet meer geweest.”
Op de gang van het appartementengebouw trof Rijks zijn buurvrouw. Ze had haar baby op de arm. “Ze was echt heel erg geschrokken. We zijn naar buiten gelopen en daar stonden op dat moment nog veel meer buren.”
Bomkrater en nieuwe ramen
Inmiddels is de schade aan het portiek hersteld. Naast de deuropening zijn de brievenbussen nieuw. Ook de meeste gesprongen ramen zijn vervangen. Alleen de krater van de bom herinnert nog aan de explosie. Die was zó krachtig dat er een gat van één centimeter diep in de stoeptegel zit.
“Het leek die ochtend wel een soort oorlogsgebied,” zegt Reina, die een paar portieken verderop woont. “Toen ik buiten kwam, telde ik 26 gesprongen ramen.” Die avond merkte ze dat ze niet lekker in haar vel zat. “Het is toch een waarschuwing geweest of zoiets. En als iemand niet reageert, wat volgt er dan?”
Sommige buren hadden zo’n last van de aanslag dat ze een tijdlang niet meer thuis durfden te slapen. Ook Charles Rijks had er naderhand last van. “Ik droomde erover.” Of hij heeft overwogen om te gaan verhuizen? “Geen moment. Waar moet ik naartoe dan? Het gebeurt overal.”
144 keer een pand als doelwit
Over de afgelopen vier jaar telde Het Parool in de regio Amsterdam in totaal 144 incidenten waarbij panden doelwit waren. Koplopers zijn de stadswijken Nieuw-West (30), Noord (25) en Amsterdam-Zuidoost (24).
Woningen, en in mindere mate bedrijfspanden en winkels in alle delen van de stad, werden de afgelopen jaren doelwit van beschietingen en explosies. Het aantal loopt jaarlijks op, halverwege dit jaar zijn het er al 35 – gemiddeld meer dan wekelijks is het raak. In 2020 zijn 42 panden beschoten of werden er explosieven geplaatst, in 2021 47 keer. Dat waren weliswaar coronajaren met lockdowns en een avondklok, wat betekende dat het stiller op straat was en de pakkans groter. Maar in 2019, dus vóór de pandemie, telden we 21 incidenten.
De telling is gebaseerd op de Twitterfeed van de Amsterdamse politie. De laatste jaren doet de politie bij incidenten een publieke getuigenoproep. Het echte cijfer zal hoger liggen: niet alle incidenten worden bij de politie gemeld. Ook kan de politie, in het belang van het onderzoek, een publieke oproep achterwege hebben gelaten.
‘Excessief geweld’
De Amsterdamse politie constateert de toename ook. “We herkennen het beeld dat woningen en/of de personen die daar wonen vaker dan enkele jaren geleden het doelwit zijn van excessief geweld,” aldus een woordvoerder. “Deze stijging past in een algehele tendens van toenemende verharding en nietsontziendheid onder criminelen en criminele groepen.”
De achtergronden van de aanvallen op woningen en bedrijfspanden zijn, voor zover bekend, zeer divers. Het meest voor de hand liggend zijn afpersing of onenigheid in het criminele milieu. Maar ook bij zakelijke conflicten en ruzies die verband lijken te hebben met de drillrap-scene zijn explosieven geplaatst. En dan zijn er nog zaken die thuishoren in de relationele sfeer: een boze ex die een huis onder vuur neemt, of opdracht geeft om de woning van een voormalige geliefde te belagen met zwaar vuurwerk. In een enkel geval is de woning van lhbtq’s het doelwit geweest van aanslagen met explosieven.
Burgemeester mag de woning sluiten
Amsterdam is niet de enige gemeente die kampt met aanslagen op panden. Ook Rotterdam werd de afgelopen jaren opgeschrikt doordat woningen en bedrijfsgebouwen het doelwit waren van beschietingen of het plaatsen van zware explosieven. In steden als Den Haag en Utrecht zijn woningen en bedrijfspanden eveneens met enige regelmaat doelwit. Buiten de grote steden komt het ook wel voor, zij het in mindere mate.
Wanneer de openbare orde in het geding is, kan de burgemeester teruggrijpen op artikel 174a van de gemeentewet, ook wel bekend als de wet-Victoria. Die wet voorzag er vroeger in dat een woning gesloten kon worden wanneer er drugshandel, prostitutie of wapenhandel in de woning plaatsvond.
In 2019 werd de wet verruimd door toenmalig justitieminister Ferd Grapperhaus in het kader van de ‘ondermijningsaanpak’. Sindsdien kan een burgemeesters een woning ook sluiten wanneer ernstig geweld, zoals het gooien van explosieven of beschietingen, de openbare orde rondom een woning verstoort.
Precies wat de daders willen
Het overkwam een familie in Nieuw-West, begin dit jaar. Dit gebeurde nadat hun woning aan de Lokerenstraat meermaals belaagd was met zware vuurwerkbommen en een molotovcocktail. De aanslagenreeks was volgens de dochter des huizes in opdracht van haar ex-vriend: een jongen met banden in het criminele milieu.
De onrust in de buurt was groot. Aanvankelijk werd een politiecamera geplaatst, maar uiteindelijk besloot de burgemeester de woning te sluiten. Extra wrang daarbij was dat de aanslagplegers dit van tevoren hadden aangekondigd. Bij de woning was een dreigbrief aan de deur gehangen waarin te lezen viel: ‘We gaan door totdat de woning is gesloten door de burgemeester.’
“Dat de woning gesloten werd en het gezin er dus uit moest, had een enorme impact op hen,” zegt advocaat Carmen Willekes. “Ze hadden zelf niets met het geweld van doen, maar werden er keihard door geraakt.” Volgens Willekes zijn er onvoldoende alternatieven bekeken voordat de woning gesloten werd. “Er had bijvoorbeeld ook extra recherche kunnen worden ingezet. Nu werd de wens van de daders ingewilligd.”
“Ik weet dat jongens dit doen omdat ze weten dat de gevolgen voor hun doelwit erg vervelend zijn,” zegt een jongerenwerker uit Nieuw-West. “Slachtoffers krijgen veel gedoe met de politie en met hun buren. Het levert hoe dan ook gezeik op. En dat is precies wat ze willen.”
‘Sluiting een heel zwaar middel’
Hij vergelijkt het met de coffeeshops die omstreeks 2017 het doelwit waren van aanslagen. Aanvankelijk werden die zaken door de burgemeester gesloten. Daarmee werd precies het effect bereikt dat de daders voor ogen hadden. Inmiddels heeft de gemeente daarom gekozen voor een andere aanpak.
“Het is niet zo dat een coffeeshop standaard gesloten wordt na een explosie of een beschieting,” zegt een woordvoerder van burgemeester Halsema. “We bekijken het nu per geval. Daarin maken we een belangenafweging waarin we de openbare orde meewegen maar bijvoorbeeld ook de vraag of de coffeeshophouder meewerkt met het politieonderzoek. Het is nu maatwerk.”
Dat een woning gesloten wordt naar aanleiding van een aanslag gebeurt zelden. “Als er bijvoorbeeld aanwijzingen zijn dat er na een aanslag een nieuwe plaats kan vinden is de openbare orde dusdanig in het geding dat besloten kan worden een woning te sluiten. Maar het is een heel zwaar middel.”
Wat opvalt in de telling van deze krant is dat een aantal panden, net als de woning in de Lokerenstraat, meerdere malen het doelwit is geweest van een aanslag. Het lijkt te gebeuren om de druk op te voeren. “Het is een optie geworden om iemand op deze manier te bedreigen,” zegt criminoloog Jasper van der Kemp van de VU. “Er zit daarnaast ook iets van copycatgedrag in. Het heeft effect. Dus gebeurt het vaker.”
Cobra’s met de kracht van een handgranaat
Bij de politie zien ze weinig professionele explosieven, zoals bijvoorbeeld semtex. “We zien steeds meer zelf geprepareerde explosieven en pakketten waarbij flitspoeder gebruikt wordt,” aldus een woordvoerder. Flitspoeder is een explosief mengsel dat hard knalt en daarom gebruikt wordt in zwaar (illegaal) vuurwerk.
Op de zwarte markt zijn zogenoemde Cobra’s te koop. Illegaal vuurwerk dat een harde knal produceert. De Cobra 6 bijvoorbeeld bevat 28 gram flitspoeder. Maar inmiddels is er ook de Cobra 8. Met 100 gram flitspoeder heeft die de kracht van een handgranaat.
In oktober en november vorig jaar werd drie keer een Cobra afgestoken bij een woning in de Govert Flinckstraat in De Pijp. Doel van de aanslagen: twee homoseksuele mannen uit hun woning pesten na een burenruzie. Onlangs werden twee Amsterdammers veroordeeld tot stevige gevangenisstraffen en gebiedsverboden voor hun rol bij de explosies.
In veel gevallen worden de daders van een aanslag echter niet gepakt. Voor de bewoners van de Comeniusstraat is de toedracht van de aanslag nog allerminst bekend. Dat zorgt voor de nodige bezorgdheid. “Ze moeten zo’n figuur toch hebben,” zegt Charles Rijks. “Dus eigenlijk zit ik te wachten op de volgende klap.”
Die volgende klap kwam niet in de Comeniusstraat maar in de Jean Desmetstraat op IJburg. Daar gooiden onbekenden donderdagavond een zware vuurwerkbom in een portiek. De enorme explosie zorgde er niet alleen voor dat ramen aan diggelen gingen en scheuren in muren ontstonden, ook de lift in het pand raakte ontzet. Er is nog niemand aangehouden.
