Hoe Zwarte Piet verscheen en verdween: ‘Deze expositie gaat ook over verzet’

Zouden die agenten uit Dordrecht nog wel eens terugdenken aan de intocht van 2011? Met hun aanhouding van de Amsterdamse kunstenaars Quinsy Gario en Jerry Afriyie tijdens een stil protest tegen Zwarte Piet brachten ze ongewild een bal aan het rollen die tot op de dag van vandaag in beweging is.

Tien jaar later is de rechterhand van Sinterklaas in vrijwel het hele land ontdaan van zijn raciale stereotypen en gaat het gesprek niet meer over pruiken en rode lippen, maar over institutioneel racisme en achterstanden in het onderwijs en op de arbeidsmarkt.

Expositie

Een foto van Gario en Afriyie in actie maakt deel uit van de expositie Zwartheid onder ogen komen, de rest van het jaar te zien aan de Zeeburgerdijk. The Black Archives greep het jubileum van het verzet tegen Zwarte Piet aan voor een tentoonstelling over de beeldvorming in Nederland van de zwarte mens, en het verzet dat de afgelopen tien jaar is opgelaaid tegen die hardnekkige koloniale karikatuur. De weerstand ook trouwens: bij de entree hangt de gebroken ruit van de Opel Corsa die in 2019 werd vernield tijdens een bijeenkomst van Kick Out Zwarte Piet in Den Haag.

De auto was eigendom van Mitchell Esajas van The Black Archives, met medeoprichter Jessy de Abreu en beeldend kunstenaar Raul Balai samensteller en ontwerper van de tentoonstelling. De expositie is behoedzaam gecureerd, vertelt Esajas.

“We hebben ontzettend veel racistisch beeldmateriaal verzameld in het archief. Er is vooraf veel gesproken. Wat laten we zien en hoe laten we het zien?”

Balai: “Als je het allemaal plompverloren uitstalt, kan dat een klap in het gezicht van de bezoeker zijn. Dat wilden we voorkomen. De expositie gaat over racisme en beeldvorming, maar ook over verzet.”

‘Negernummer’

Die balans is voortdurend aanwezig. De expositie staat stil bij de Amsterdamse arts en schedelmeter Petrus Camper die in de 18de eeuw praktijk hield op de Nieuwmarkt en op basis van zijn onderzoek de Afrikaan plaatste tussen de orang-oetan en de Europeaan. Maar ook Melis Stoke krijgt aandacht, de journalist die in 1930 in een special van De Groene Amsterdammer als een van de eersten ageerde tegen de karikatuur van Zwarte Piet. (Dat in hetzelfde ‘negernummer’ nogal wat denigrerende teksten over zwarten staan, onderstreept dat verandering tijd nodig heeft.)

In de zaal staan miniaturen van een grachtenpand, een theater, een winkel en een kinderkamer, omringd door objecten die duidelijk moeten maken hoe alledaags de koloniale beeldvorming was in het Nederland van de afgelopen eeuwen. Van de zeep, de chocola en de tandpasta die aan de consument werd gebracht met stereotype zwarten op de verpakking, tot een veelheid aan kinderboeken waarin de Afrikaan steevast werd voorgesteld als minderwaardig. Balai: “De raciale beeldvorming is generatie op generatie eeuwenlang met de paplepel ingegoten.”

Het is vermoedelijk afhankelijk van zijn huidskleur of de bezoeker met verwondering of buikpijn naar de meeste objecten kijkt. Soms ook niet. Een stripboek van Sjors en Sjimmie kan nog doorgaan voor curieus, maar wat te denken van een boekje van een zeepfabrikant waarin de zwarte hoofdpersoon het geluk vindt door als witte uit een schuimbad op te duiken? Je kunt je alles voorstellen bij de activisten die, groot op de muur geprojecteerd, op allerlei plekken oproepen tot actie tegen de koloniale beeldvorming.

Troost is er in de kunst. Bij voorbeeld in de installatie van Jaasir Linger die op een grote witte bal beelden projecteert van een schijnbaar onbezorgde jeugd met zijn Surinaamse familie in Zoetermeer. De bal ligt in een zandbak gevuld met poeder van de witte klei die ook wordt gebruikt bij winti-rituelen tegen boze krachten. De veiligheid van het alledaagse gezinsleven als tegenwicht voor de boze krachten in een vreemd land aan de andere kant van de oceaan. Het duurt misschien even, maar uiteindelijk is witte klei ook sterker dan Zwarte Piet.