De laatste strohalm van de onderwereld knakt: gehackte pgp-berichten zijn rechtmatig bewijs

De laatste strohalm van de onderwereld knakt. Advocaten strijden vurig om miljoenen onderschepte berichten over de zwaarste misdrijven als ‘onrechtmatig’ bewijs te laten bestempelen, maar in megaprocessen rond Amsterdamse verdachten blijkt de rechtbank standvastig: de gehackte berichten zijn bruikbaar.

Jaren waanden de zwaarste criminelen zich onbespied toen ze elkaar vele miljoenen tekstberichten stuurden over de vreselijkste misdrijven. De aanbieders van hun peperdure PGP-Blackberry’s (Pretty Good Privacy) hadden stellig beloofd dat justitie hun versleutelde communicatie nooit in handen zou krijgen.

Tot het ene na het andere cryptonetwerk werd neergehaald. Eerst dat van Ennetcom, opererend vanuit Canada (2016). Kort daarop dat van PGP Safe, uit Costa Rica (2017). In 2020 en 2021 vloerden vooral de Nederlandse en Franse autoriteiten nog twee mastodonten in versleutelde communicatie: EncroChat en Sky ECC. Hier wisten de opsporingsdiensten zelfs (semi-)live mee te lezen met de afgetapte berichtenstroom, uit de gehackte servers in het Noord-Franse Roubaix.

Wat de recherche in die gouden berg aan berichten las, is bekend. Criminelen bespraken in glasheldere straattaal liquidatieplannen – van moorden op rivalen tot die op onschuldigen uit de bovenwereld, zoals misdaadblogger Martin Kok, de broer van kroongetuige Nabil B., diens advocaat Derk Wiersum en uiteindelijk ook vertrouwensman Peter R. de Vries.

Het hele proces was minutieus te volgen, van de bazen tot de straatsoldaten. Eerst de soms achteloze gesprekjes over het doelwit. (‘Bro, een Turk hij werkt gewoon alles electro shit of zo hij rijd witte busje met eneco er op. Waarom hij moet slapen wil ik niet eens weten hahahah simpele mannetje in de 40 gezin gewoon alles.’)

Bloeddorst

Dan de observaties door ‘spotters’ en het regelen van de ‘yzers’ of ‘gannoes’ (vuurwapens). Vervolgens de laatste instructies aan de huurmoordenaars hun hele magazijn te legen (‘Door het hoofd, armen, benen, nagels, tenen en ballen als het kan. Hij heeft een vest, pop hem z’n kankermoer.’)
Soms de spanning of de moord is geslaagd (‘Ik hoop dat die kk hond dede gaat’) en tot slot het feest als ‘die hoerenzoon’ inderdaad het leven heeft gelaten (‘whooop, whooop’) waarna in alle bloeddorst onmiddellijk nieuwe onderwereldmoorden werden uitgezet.

Nauwgezet was te lezen hoe de bouw van een containercomplex met een martelkamer in Brabant werd begeleid (‘Ik ben normaal niet zo van deze afdeling, maar nu zijn er een paar... ik hoop dat ik ze kan martelen’).

De kille nietsontziendheid die uit de massa aan berichten opsteeg, verontwaardigde rechercheurs, aanklagers en uiteindelijk rechters, die verdachten langdurige celstraffen oplegden, geregeld levenslange.

Het was duidelijk: het neerhalen van die computerservers had niets minder dan een revolutie in de opsporing in gang gezet. Behalve misdrijven kwamen ook criminele structuren aan het licht.

Twee strategieën

Voor advocaten bleven ruwweg twee strategieën over. Eén: mijn cliënt was ten tijde van het ijselijke berichtenverkeer niet de gebruiker van het toestel. Twee: die servers zijn onrechtmatig gekraakt of in beslag genomen, waardoor mijn cliënt het recht op een eerlijk proces is ontnomen. Dat tweede argument wordt nog in talloze grote en kleinere strafzaken uitgespeeld.

Advocaten houden het ene na het andere urenlange betoog om de bewijzen uit de servers van Ennetcom en PGP Safe ‘omver te trekken’, maar vooralsnog trekken ze vooral aan het kortste eind, ook bij de hoogste rechters.

In de vele zaken waarin berichtenbergen uit EncroChat en Sky ECC cruciaal zijn, ruiken groepen raadslieden meer kansen. Hier heeft de Nederlandse overheid Frankrijk actief geholpen – én dat aanvankelijk verzwegen.

In huizen van bewaring, gevangenissen en op straat groeit de hoop. Advocaten houden steeds min of meer dezelfde uitvoerige pleidooien in losse rechtszaken, maar stuurden bijvoorbeeld ook een brandbrief aan het Europees Parlement en de Europese Commissie.

Eerste uitspraak: liquidatiezaak Nigeria

De laatste weken zijn er twee voorname uitspraken gedaan in grote strafzaken waarin Amsterdamse verdachten de hoofdrollen speelden. Ook in die zaken zijn uitvoerige verweren gevoerd over de ‘onrechtmatige’ manier waarop justitie de Encro- en Skydata te pakken heeft gekregen.

De zaak onder codenaam Nigeria draait om het door een persoonsverwisseling doodschieten van een klusjesman in Nijmegen, het schieten op het verkeerde chalet op een vakantiepark in Tienhoven en een liquidatieplan dat uiteindelijk niet de Amsterdamse crimineel Anis B. maar diens vriendin Ayla Mintjes het leven kostte.

Hoofdverdachte is ‘moordmakelaar’ Jomairo ‘Joey’ D. uit Amsterdam-Zuidoost. Ook tegen hem waren zeer belastende berichten als bewijs ingebracht. Zijn huurmoordenaars van 20 en 22 jaar, die Anis B. hadden moeten liquideren in Amsterdam-Noord, waren na een achtervolging gearresteerd. Jomairo D. schreef een compagnon koeltjes: ‘Me kleintjes zijn net gepakt onderweg naar die kk gast’ (..) ‘achtervolging’ (..) ‘dus ik heb andere werkers nodig’.

De rechtbank bespreekt in het vonnis zeer uitgebreid waarom ze alle pleidooien verwerpt waarin advocaten hebben betoogd dat het zo belastende berichtenverkeer onrechtmatig is verkregen.

Vertrouwensbeginsel

Ja, Nederland is internationaal vermaard op dit gebied en Nederlandse specialisten hebben de Fransen intensief geholpen bij het onderscheppen en ontsleutelen van het berichtenverkeer, maar ‘dat brengt niet mee dat de strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor de hack (mede) bij Nederland is komen te liggen’.

Dus geldt het Europese ‘vertrouwensbeginsel’: Franse rechters hebben al meerdere keren gesteld dat het onderzoek rechtmatig was, en dan vertrouwt Nederland daar op. Bovendien: ‘De rechtbank constateert dat niet gebleken is van een begin van aannemelijkheid dat onrechtmatige handelingen zijn begaan’. Het recht op een eerlijk proces van de verdachten is niet geschonden.

Het Openbaar Ministerie (OM) heeft inderdaad aanvankelijk ‘onjuiste’ informatie verstrekt over de hack van SkyECC. De rol van Nederland was veel groter dan in een brief van 30 april 2021 was geschreven. Zo hadden niet de Fransen, maar de Nederlanders de ‘interceptietool’ gemaakt waarmee de berichten konden worden onderschept. Maar: ‘Van bewuste misleiding lijkt geen sprake’. Justitie was ‘te weinig transparant’ en heeft ‘zeer moeizaam’ informatie verstrekt, hetgeen ‘bij de verdediging (heeft) geleid tot gevoelens van wantrouwen jegens het OM’. Pas op 2 juni 2022 was het OM eerlijk, in een nieuwe brief.

De crux in het vonnis: ‘De rechtbank concludeert dat het OM tekort is geschoten, maar niet zodanig dat hierdoor een ernstige inbreuk is gemaakt op de beginselen van een behoorlijke procesorde’. En daarmee liggen alle betogen in scherven op de grond.

De rechtbank wacht niet op antwoorden van de Hoge Raad op zogeheten ‘prejudiciële vragen’ van de rechtbank Noord-Nederland over de materie, of ‘ontwikkelingen’ in Duitsland, Frankrijk en Italië waar de kwestie ook speelt. De rechtbank ‘acht zich na bestudering van alle relevante stukken zelf al voldoende voorgelicht’. Punt uit. Jomairo D. krijgt 30 jaar cel, vijf medeverdachten straffen van 5 tot 26 jaar.

Tweede uitspraak: drugszaak Cherokee

In het eveneens zeer uitvoerige vonnis uit december in de grote drugszaak Cherokee is de Amsterdamse rechtbank even glashelder – in goeddeels vergelijkbare bewoordingen.

Dat justitie zo summier, onvolledig en aanvankelijk zelfs onjuist over de Nederlandse betrokkenheid bij het onderscheppen heeft bericht, zorgde voor ‘onnodige ruis en vertraging’ van de strafzaak. Daardoor kon het vonnis niet op 13 mei worden gewezen, maar pas eind december, omdat de rechtbank de kritische vragen van advocaten beantwoord wilde zien. Niettemin: uiteindelijk ‘is de transparantie thans wel gegeven’, is het recht op een eerlijk proces niet (meer) geschonden en blijkt ‘het wettelijk systeem niet in de kern geraakt’.

Kortom: al met al zijn de PGP-data gewoon bruikbaar. De verdachten krijgen straffen oplopend tot twaalf jaar cel. Zo zal het vaker gaan, valt te voorzien.

Doorprocederen tot de hoogste instanties

Nu de algemene verweren over onrechtmatigheden zijn verworpen, blijft in elke zaak de vraag over of de rechten van de individuele verdachten in hun specifieke zaak ontoelaatbaar zijn geschonden. Bijvoorbeeld: is hun privacy laakbaar geschaad doordat de berichten over moord, doodslag of geplande martelingen bekend zijn geworden? Dat worden lastige verweren voor de advocaten.

De rechters die moeten oordelen, hebben in hun dossiers al die weerzinwekkende berichten gelezen waarin zo lichtvaardig en soms vol bloeddorst tot het vreselijkste geweld werd besloten. De jaren tachtig en negentig waarin lage en hoge rechters soms met ogenschijnlijk gemak hele zaken van tafel veegden vanwege missers of bewuste misstappen van de Staat, liggen ver achter ons.

Dat besef dringt ook door in de penitentiaire inrichtingen en in het criminele milieu, nu in de recente vonnissen die laatste strohalm is geknakt. Veroordeelden met heel lange straffen hebben niets te verliezen en zullen doorprocederen tot de hoogste instanties, maar of ze bijvoorbeeld bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens wat hebben te wínnen, valt echt nog maar te bezien.