Daniel Libeskind ontwierp het Holocaust Namenmonument: ‘Ik wil de verdwenen mensen terugbrengen naar de stad, naar Nederland’

De Pools-Amerikaanse architect Daniel Libeskind ontwierp het Holocaust Namenmonument met de 102.000 namen van de uit Nederland gedeporteerde en vermoorde Joden, Sinti en Roma. Zondag is de opening. ‘Een excellente plek met urban energy.’

Daniel Libeskind (75) was in 2011 in Nederland om de Nooit meer Auschwitz-lezing te geven. Hij werd meteen rondgeleid in het Wertheimpark in de Plantagebuurt. Jacques Grishaver, voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, vertelde hem daar dat hij een nationaal Holocaustmonument wilde laten bouwen. Libeskind bood aan om een ontwerp te maken, waarop Grishaver uitbracht: “We hebben geen geld. We zijn een particulier comité.”

Libeskind keek Grishaver aan en zei: “Wie spreekt er over geld?”

Tien jaar later is het zover, ondanks protesten en procedures. De namen van de 102.000 Holocaustslachtoffers uit Nederland zijn in stenen gelaserd en daarmee niet vergeten. “Er is volgens mij nergens een Holocaust­monument met 102.000 namen,” zegt Libeskind.

België, Frankrijk, Italië, Oostenrijk en Duitsland hebben al jaren Holocaustmonumenten en -musea. Was u verbaasd dat Nederland, waar in bezet West-Europa verhoudingsgewijs het grootste aantal Joden werd gedeporteerd en vermoord, geen dergelijk monument had?

“Het was verbazingwekkend. Amsterdam is een belangrijke stad in de Joodse geschiedenis. Het heeft misschien te maken met het verhaal van Anne Frank, dat zo beroemd en wijdverspreid is dat het andere verhalen wellicht overschaduwde. Dat was wellicht een vreemd obstakel om tot het besef te komen dat ook anderen moeten worden herinnerd. De geschiedenis van de Holocaust is namelijk niet alleen het verhaal van één meisje, hoe tragisch ook, er zijn nog duizenden en duizenden andere verhalen.”

Is dit monument ook belangrijk in een tijd van opkomend antisemitisme?

“Niet alleen vanwege het antisemitisme, maar ook vanwege onverdraagzaamheid, racisme, neofascisme, rechts-extremisme en samenzweringstheorieën tijdens covid. Een herdenkingsmonument staat in de openbare ruimte en dient ertoe om iets belangrijks te onthouden. Met een monument kunnen de ware feiten niet zomaar worden weggevaagd met een paar klikken met de computermuis.”

U ontwierp het monument voor het destijds geselecteerde Wertheimpark. Na de presentatie in 2014 brak een storm van protest los in de buurt. Kwamen die reacties tot u?

“Het was een heel sterke reactie die ik niet begreep. Het was juist zo’n mooie bescheiden plek in het groen. Men kwam in opstand om die plek te behouden voor een wandeling met de hond en een rondje joggen in de ochtend. Ik was geschokt.”

Jacques Grishaver belde dat het niet kon doorgaan in het Wertheimpark. U moest opnieuw naar de tekentafel. Hoe was dat?

“Het is altijd een uitdaging om weer vanaf nul te beginnen. Een andere plek vereist een compleet andere manier van denken. Je kunt een monument niet oppakken en verplaatsen naar een andere plek.”

Uiteindelijk is gekozen voor de groenstrook naast de Weesperstraat, het hart van de Jodenbuurt. Kon u zich vinden in de nieuwe locatie?

“Het is een excellente locatie, een plek met urban energy. Ik zag het niet als tweede keuze. Ik moest denken aan de Joodse families die er ooit woonden. De vroegere Joodse buurt met zijn huizen en winkels bracht me op het idee van de bakstenen. Het monument staat nu figuurlijk op de fundering van hun verdwenen huizen. Dat inspireerde me tot een herdenkingsmonument met alle namen van de slachtoffers. Ik wil de verdwenen mensen terugbrengen naar de stad, naar Nederland.”

Het Holocaust Namenmonument is een labyrint met vier ruimtes en met licht en reflectie. Wat is de filosofie erachter?

“Het bevat verhalen met vele lagen. Het vertelt allereerst over de vermoorde Joden, Sinti en Roma. Het is echter niet alleen het verhaal van het verleden, maar ook een verhaal voor de toekomst. Wat betekent dit voor ons? Hoe gaan we verder? De roestvrijstalen spiegelende elementen projecteren het licht van de stad op de donkere bakstenen en verlichten daarmee de ruimte.”

“Het is ontworpen in de vorm van de vier Hebreeuwse letters die het woord In Memoriam maken. Elke baksteen staat voor een verhaal. Duizend stenen blijven blanco. Die zijn voor de anonieme slachtoffers die nergens geregistreerd staan. Het is een plek voor meditatie en nadenken.”

U zei eerder dat een gebouw een reactie moet oproepen en dat uw monumenten soms verontrustend zijn. Het moet je bewust maken dat je leeft, zei u. Geldt dat ook voor het Namenmonument?

“Dit monument is natuurlijk verontrustend, aangezien het staat voor 102.000 vermoorde mensen. Als je het binnenloopt, dan verandert het de manier waarop je naar de stad kijkt. Je ziet de stad in een ander licht. Het kan overrompelend zijn om tussen al die onzichtbare gezichten en onhoorbare stemmen te staan. Dat kan een persoon veranderen.”

In 2019 volgden nieuwe protesten, onder meer over 24 bomen die moesten worden gekapt. In een eerder interview zei u daarover: ‘Het gaat niet om bomen, maar om de Holocaust.’

“Het bevreemdde me dat het dezelfde mensen waren die eerst protesteerden tegen het Wertheimpark. Als je doordenkt, begrijp je dat ze een andere agenda hadden. De beroemde dichter Paul Celan zei dat groen de kleur is van vergetelheid. Sommige mensen willen vergeten. Maar ík wil niet vergeten. De slachtoffers mogen niet vergeten worden. Als je de trauma’s niet onder ogen ziet, dan gebeurt het telkens weer. We hebben een morele en ethische verantwoordelijkheid om hen te herinneren.”

De rechtszaak liep tot aan de Raad van State.

“Het is niet de eerste keer dat ik met tegenstand te maken krijg. Het komt vaker voor bij mijn projecten, bijvoorbeeld bij de realisatie van het Joods Museum in Berlijn. In veel projecten kom ik het argument tegen: not in my backyard.”

“Ik dacht dat de Nederlanders gevoelig waren voor hun geschiedenis. De Holocaust is meer dan zeventig jaar geleden. Het geheugen is kort en de geschiedenis van de Jodenvervolging kan uitsterven met de generaties. Een nieuwe generatie is zich nu al minder bewust van de verschrikkingen van de oorlog. De herinnering moet levend gehouden worden als een vlam.”

Is het Namenmonument een waarschuwing of eerder hoop voor de toekomst?

“Een waarschuwing. Menselijke onverschilligheid kan leiden tot verschrikkelijke gebeurtenissen. Maar het is ook een monument van hoop. Er is licht na duisternis. Zonder herinnering is er geen leven. De herinnering is niet alleen het verleden, het is ook de toekomst.”

Schoolklassen zijn uitgenodigd en de eerste school is deze week al langs geweest. Hoe belangrijk is educatie?

“Vele kinderen – baby’s, kleuters en jongeren – zijn tijdens de Holocaust vermoord. Het is nooit te vroeg om te vertellen wat de gemeenschap bedreigt. Zelfs kinderen begrijpen het kwaad en snappen waar de verdwenen namen voor staan. Geschiedenisleraren, ouders, grootouders: neem de kinderen mee naar het monument. De geschiedenis rust op ieders schouders. Als je daar een enkele naam leest, begin je die verantwoordelijkheid te nemen.”

Wat vond u van het idee om bakstenen van het monument te laten adopteren?

“Een fantastisch idee. Het is een manier om de mensen weer tot leven te wekken. Al adopteer je maar één naam, dat is een begin.”

U bent zoon van een Holocaustoverlevende en heeft meerdere Holocaustmonumenten en Joodse musea ontworpen. Een veelzeggende combinatie.

“Ik groeide op in het communistische en antisemitische Polen in een familie zonder grootouders, zonder ooms en tantes. In de jaren vijftig emigreerde mijn familie vanuit Polen via Israël naar de Verenigde Staten. Mijn vader had 85 familieleden in de oorlog verloren. Hun namen staan alleen bij Yad Vashem en in computers. Ik heb over de Holocaust niet alleen in musea en geschiedenisboeken geleerd, het zit in mijn dna. Dit is het belangrijkste werk dat men kan doen, of je nu architect, schrijver, dichter of musicus bent.”

Hoe belangrijk is dit monument voor de Joden zelf?

“Ik maak dit monument niet alleen voor de Joden. Zij kennen de geschiedenis wel. Joden werden weggevoerd terwijl andere mensen de andere kant opkeken en met hun leven doorgingen. Men moet waken voor onverschilligheid. Het tegenovergestelde van liefde is geen haat, maar onverschilligheid. Als mensen ophouden met geven om hun naasten, ontstaat een catastrofe.”

Kijkt u uit naar de opening?

“Het is een thrill erdoorheen te kunnen lopen. Als een architect zijn werk af heeft, en de mensen erheen komen, dan begint het monument pas te leven. Een monument wordt geboren op de dag dat het opengaat.”