Dakloze EU-burgers vast in Amsterdam: ‘Het leven op straat is hier beter’

Uit interne mails die Het Parool heeft ingezien van de GGD blijkt dat de gemeente andere eisen stelt aan EU-burgers dan aan Nederlanders bij de opvang. Aan EU-burgers wordt gevraagd hun ‘verblijfsrecht’ aan te tonen door bewijsstukken van een arbeidsverleden te overhandigen of te laten zien dat ze vijf jaar in of rondom Amsterdam gewoond hebben. Bij Nederlanders wordt dat niet gedaan.

Dat gaat tegen de wet in, zegt Dion Kramer, universitair docent Europees Recht aan de VU. Hij zegt dat de rechter meermaals heeft bepaald dat een gemeente ‘niet zelfstandig’ het verblijfsrecht mag bepalen. “Het is een taak voor de IND. Als een gemeente op de stoel van de IND gaat zitten, dan gaan ze een taak uitvoeren waar ze niet bevoegd voor is.”

Kramer is gepromoveerd op dit onderwerp. Hij zegt dat de GGD slechts de voorwaarden mag toetsen die ook gelden voor Nederlandse daklozen, bijvoorbeeld of zij wel of niet zelfredzaam zijn. Kramer legt aan de hand van een voorbeeld uit waarom dit is: iemand uit Polen kan een duurzaam verblijfsrecht hebben opgebouwd tussen 2013 en 2018 door die periode in Nederland te hebben gewerkt, maar de gemeente kan dit vaak niet terugvinden in de systemen. Een persoon wordt dan ten onrechte in de opvang geweigerd.

Een woordvoerder van wethouder Rutger Groot Wassink (Opvang) zegt dat arbeidsmigranten alleen onder ‘hele specifieke voorwaarden’ recht hebben op opvang. Hij erkent dat de gemeente hierbij de IND nodig heeft, maar zegt dat deze te druk is en dat de GGD daarom zelf het heft in handen neemt. “De IND kan ons op dit moment niet altijd van de juiste informatie voorzien over de verblijfssituatie van de EU-burgers. Daarom doe we zelf de toets.”

Barmhartig Amsterdam?

In Nederland wonen volgens het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) ruim 400 duizend mensen uit Midden- en Oost-Europa. Meestal zijn het arbeidsmigranten die komen te werken in landbouw, de industrie of de bouw. Amsterdam is aantrekkelijk: circa 10 procent, met name Polen, Roemenen en Bulgaren, komt terecht in deze regio.

Het komt ook met regelmaat voor dat ze werkloos raken, zo bleek uit recent onderzoek van instituut Ivo en de Stichting Barka. Verlies van werk betekent vaak verlies van huisvesting en andere regelingen, zoals een zorgverzekering. Ze beheersen de Nederlandse en Engelse taal meestal slecht, zijn niet bekend met wet- en regelgeving of het zorgsysteem en hebben vaak een klein so­ciaal netwerk.

Het Rode Kruis schatte dat er in 2021 in Nederland zo’n 2.500 tot 3.000 EU-burgers dakloos zijn. Teake Damstra van Belangenvereniging Druggebruikers MDHG staat deze groep bij. “Ze komen in een vreemd land met een achtergestelde positie,” zegt hij. “Als iemand zegt dat je ergens geen recht op hebt als je aanklopt en de mensen om je heen op de straat bevestigen dat, dan wordt het heel lastig om te bepalen wat je rechten zijn.”

Dat de gemeente niet staat te springen om ook nog EU-burgers op te vangen, snapt Damstra. De opvanglocaties zitten nu al bomvol. Maar de belangenbehartiger zou willen zien dat de gemeente een ‘adequaat beleid’ voert voor ‘kwetsbare’ EU-burgers. “Er heerst een beeld dat EU-burgers hier wel mogen zijn om te werken, dat ze hun eigen broek mogen ophouden, maar zodra ze voor hulp aankloppen, dan is deze persoon niet meer welkom. Dat is niet het barmhartige Amsterdam dat zij uitdraagt te zijn.”

Terugkeren naar land van herkomst?

Het wil niet zeggen dat er helemaal geen opvang is. De gemeente heeft voor de meest kwetsbare EU-burgers 42 bedden: 12 crisisbedden en 30 opvangplekken voor langer durende opvang. Het gaat dan met name om verslaafden of mensen met psychiatrische problemen. EU-burgers kunnen overdag bovendien terecht in inloophuizen voor hulp.

Volgens verschillende onderzoeken zijn er ook veel EU-burgers die zorg mijden. Het is voor overheidsinstanties ingewikkeld om hen te benaderen. Vaak gaat het gepaard met psychische en/of verslavingsproblemen die zij ervaren. Terugkeren naar het land van herkomst is ook niet altijd een optie: soms hebben ze hier een crimineel verleden of hebben ze daar nog openstaande schulden.

Onderzoeker Kramer krijgt vergelijkbare signalen: “Uit sociologisch onderzoek blijkt dat gevoelens van schaamte kunnen heersen als ze moeten terugkeren. Hun arbeidspositie is ook in het land van herkomst precair en het leven op straat is hier wellicht beter dan in het land van herkomst. Als ze teruggestuurd worden, keren ze vaak na een paar maanden weer terug. Het is best irritant voor Nederlandse autoriteiten. Hoe treed je op tegen EU-burgers zonder verblijfsrecht in een Europa met open grenzen?”